America über alles

Wat de sterjournalist van The New York Times met Nazi’s in Amerika aan het licht brengt, is eigenlijk oud nieuws, zo kort lijkt maar weer eens het collectief geheugen. Al in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog schreven de grote Amerikaanse media – zijn eigen krant inbegrepen – over de geheime Operatie Paperclip van de Verenigde Staten. De FBI en CIA maakten toen jacht op Hitlers’ stal van wetenschappers uit nazi-Duitsland. Niet om ze gevangen te nemen vanwege de gruwelijke experimenten die ze uitvoerden op Joden en andere ongewenste burgers, maar om ze technologische informatie te ontfutselen.

Communistisch spook

Met die buit zou Amerika haar wereldleiderschap consolideren: die kennis werd ingezet om vernieuwingen in te zetten voor eigen militaire doeleinden en een geavanceerd ruimtevaartprogramma. Alles om te voorkomen dat de informatie in Russische handen zou komen, zo groot was de angst voor het communistisch spook waaruit de Koude Oorlog werd geboren. En zo was de Apollo 11 toch maar mooi het eerste ruimtevaartschip op de maan.

Een publieke enquête na de bekendmaking van Operatie Paperclip in de Amerikaanse kranten in 1946 maakte duidelijk dat de meeste burgers, onder wie bekenden als Albert Einstein en Eleanor Roosevelt, tegen het toelaten van de nazi’s op Amerikaanse grond waren. Maar de jacht op de ongeveer 1600 geleerden die gerekruteerd gingen worden, was al maanden aan de gang, nog voordat de oorlog daadwerkelijk ten einde kwam.

Carrière na leugens en bedrog

Er is weer een opleving van dit oude nieuws sinds de Nazi War Crimes Disclosure Act uit 1998 de lang verborgen documenten van Operatie Paperclip vrij gaven. De toegang tot deze archieven maakte het freelance journalist Annie Jacobsen mogelijk haar vorig jaar verschenen Operation Paperclip te schrijven. En wat Eric Lichtblau met Nazi’s in Amerika nu toevoegt, zijn de ontluisterende details uit correspondentie en verslagen van ondervragingen aan de kanditaat-informanten. Dat alles bij elkaar geharkt in een sensatiebeluste opsomming van blunders, manipulaties en ondoordachte acties. Het gewenste effect is een onthutsend beeld te geven van het opportunisme dat aan beide kanten hoogtij vierde. Oud-nazi’s wisten hun kapitaal en privileges veilig te stellen, omdat de Amerikaanse inlichtingendiensten – hunkerend naar informatie over het reilen en zeilen achter het IJzeren Gordijn – zich makkelijk om de tuin lieten leiden met valse verhalen van hun nieuwe informanten. Ondanks (of misschien wel dankzij) leugens en bedrog konden aan beide kanten de hoofdrolspelers carrière maken binnen de spionagediensten.

Moedwillige vervalsing

Tegenover de Joodse slachtoffers waren in het na-oorlogse Amerika weinig schuldgevoelens te bespeuren. Integendeel; vooraanstaande Amerikanen zoals generaal George Patton waren openlijk antisemiet en het was bekend dat de vrouw van president Truman geen Joden toeliet in hun huis. De communisten zo min mogelijk ruimte geven op wereldniveau was Amerika’s grootste prioriteit.

Met het verhaal van de Russische emigrant Tscherim Soobkozov die met de nazi’s collaboreerde en na de oorlog spion werd voor de Amerikanen, belicht Eric Lichtblau zijdelings de moordpartijen op Russisch grondgebied door of in opdracht van de nazi’s. Onbedoeld beschrijft hij summier een hoofdstuk in de geschiedenis dat vaak achterwege gelaten wordt in de eurocentrische kijk op de Tweede Wereldoorlog. Het uitroeien van de Joden stond weliswaar bovenaan het programma van de nazi’s, maar verhoudingsgewijs kwamen er meer Russische burgerslachtoffers om dan de slachtoffers van de holocaust op het hele Europese continent samen.

Immorele karikaturen

Dat de Amerikaanse inlichtingendiensten de nazi’s hun oorlogsverleden op papier lieten vervalsen en ze de hand boven het hoofd hielden, is op zichzelf al schokkend. Lichtblau’s grote hang naar sensatie is eigenlijk onnodig om dat duidelijk te maken. Allicht werden de hoofdrolspelers gedreven door opportunisme. Verontrustender is het totale gebrek aan moraal. Wat Lichtblau niet lukt in zijn reconstructie, is deze grote opportunisten te doorgronden. Veel dichterbij dan er eendimensionale karikaturen van te maken, komt de onderzoeksjournalist niet. Een grote verdienste van zijn boek is echter dat het collectief geheugen weer eens opgefrist wordt.