Theater / Voorstelling

De pijnlijke worsteling die queer-zijn oplevert

recensie: Jongensuren – Toneelschuur Producties
Jongensuren 19 © Sanne PeperSanne Peper

‘Wij zoeken onszelf’, zegt Simone, althans: een van de vier spelers die het personage Simone neerzetten. Simone is queer in de jaren 50 van de vorige eeuw. En probeer dan maar eens jezelf te vinden. Toneelschuur Producties maakt met Jongensuren een breekbare voorstelling over die zoektocht naar de eigen identiteit.

Simone is een lesbisch joods meisje uit Den Haag. Na haar eindexamen, rond 1950, vlucht ze min of meer naar Amsterdam. Zogenaamd om daar medicijnen te gaan studeren, maar ze vertrekt vooral om onder de verstikkende invloed van haar burgerlijke ouders uit te komen. En om te proberen zichzelf te zijn.
Simone is onvermijdelijk belast met trauma’s. Als joods kind moest ze tijdens de Tweede Wereldoorlog onderduiken zonder haar ouders. En gay zijn is wel heel ver van de heersende norm, en van de verwachtingen van haar ouders. Daarmee is de worsteling met de identiteit, met ‘wie ben ik eigenlijk’, onvermijdelijk een gegeven.

Gender

Het personage Simone is gebaseerd op de queer auteur Andreas Burnier, pseudoniem voor Catharina ofwel Ronnie Dessaur (1931-2002). Die schreef bijna een plank vol boeken. Onder andere het autobiografische meesterwerk Het jongensuur (1969), over een joods meisje in de puberteit dat worstelt met haar gender. Begrijpelijk dat Burniers werk juist nu weer in de belangstelling staat.

Jongensuren is uitdrukkelijk geen toneelversie van het boek. Het stuk is vooral een biografisch verhaal, gebaseerd op leven en gedachten van Andreas Burnier. Het meisje in Het jongensuur heet overigens wel Simone, en zo heet het hoofdpersonage in Jongensuren ook.

Vier acteurs

Zoals gezegd is ervoor gekozen Simone – afwisselend – te laten spelen door vier acteurs: Kirsten Mulder, Anne-Chris Schulting, Lulu Streefkerk en Hanna van Vliet. Zij spelen beurtelings ook alle andere personages.
De regieopvatting van Koen Verheijden is hier dat een personage dat onzeker is, in alles fysiek schutterig moet zijn. Dat moet hakkelen, moet struikelen over woorden en zinnen. De Simones flapperen met hun ledematen, hebben moeite met hun blikrichting, behalve wanneer ze lijfelijk worden met geliefden.

Verheijdens Simones verven zo rode rozen rood: zowel in tekst als in lichaamstaal beelden ze voortdurend onzekerheid uit. Eigenlijk zit er nergens commentaar tussen tekst en spel. Die rechtlijnigheid is jammer, een gemiste kans.
En voor humor is er ook geen ruimte. Alle scènes zijn bloedserieus, zelfs die waarin Simone met een vriendin naar Parijs gaat en ze daar zingen en dansen voor een mannenpubliek.

Wanneer Simone een herenkostuum aantrekt, of wanneer de speler een mannelijk personage neerzetten, kiest Verheijden voor een clichématige masculiene lichaamstaal, met veel wijdbeens staan, handen in de zijden, bravourig stemgebruik. Bijna karikaturaal.

Cirkelvormig doek

Het vermelden waard is het zeer fraaie en inventieve decor (scenografie: Juul Dekker) waarin Simones ‘bildung’ zich afspeelt. Het belangrijkste onderdeel daarvan is een opgespannen, cirkelvormig wit doek. Liggend vormt dat onder andere een soort circusarena, de lakens op een bed, en de geïsoleerde omgeving van een psychiatrische inrichting. Rechtop staand en scheef hangend kunnen er namen op het doek worden geprojecteerd, en het dient om de eerste seksuele verkenningen van Simone door te laten schemeren.

Kracht

De kracht van Jongensuren zit hem in het biografische verhaal en in de thematiek (tekst: Koen Verheijden). Andreas Burniers werk is geen hedendaagse kost (meer), hoewel het dunne Het jongensuur vroeger op de leeslijst van veel middelbare scholieren stond.

Burniers levensloop is eigenlijk weinig bekend, al is er een biografie over haar geschreven. Weinigen weten van haar leven als ondergedoken joodse kind, of als gay vrouw die met een man trouwde omdat dat nou eenmaal zo hoorde. Overigens verwierf Burnier/Dessaur behalve als schrijver een zekere faam als hoogleraar criminologie aan de Nijmeegse universiteit.

Zinvol is Jongensuren vooral omdat zichtbaar wordt dat queer-zijn indertijd pijnlijke worstelingen opleverde met de eigen identiteit en met de omgeving, nog erger dan de LHBTIQ+-gemeenschap vandaag de dag moet doormaken. Wij mogen denken dat hedendaagse queer mensen problemen hebben om geaccepteerd te worden; zeventig jaar geleden was er voor genderfluïde mensen simpelweg nog geen plek.

 

Gebaseerd op het werk van: Andreas Burnier
Kostuumontwerp: Hanne Pierrot
Lichtontwerp: Niels Runderkamp

Kunst / Expo binnenland

Een vrouw als spil

recensie: Marianne von Werefkin – Pionier van het expressionisme
0-0-1_FMWPim Burgers (De Fundatie)

Het draait op de expositie allemaal rond het werk van Marianne von Werefkin (1860-1938). Om te beginnen is er aandacht voor De roze salon, verwijzend naar de kleur van het behang. Een zaaltje vol portretten die ván haar als persoon zijn geschilderd, als spil van deze salon. Op de eerste overzichtstentoonstelling in Nederland, in Museum de Fundatie te Zwolle.

Marianne von Werefkin had deze roze salon in München samen met haar partner Alexej von Jawlensky, ook kunstschilder. Ze woonden er sinds 1896, nadat ze elkaar is Sint-Petersburg hadden ontmoet. Hier verbleef Von Werefkin gedurende de winter, terwijl ze zomers in Litouwen op een datsja, een buitenverblijf, woonde. In dat zaaltje botste het realisme van haar privéleermeester Ilja Repin (1888) met het nieuwe expressionisme in wording van Von Werefkin en Von Jawlensky, die op dat moment nog in München een kunstopleiding volgde. Ze trouwden niet, want dan zou Von Werefkin het pensioen van haar overleden vader verspelen.

Het realisme liep toen dood. Het heet dat Von Werefkin in 1906-1907, na een tien jaar durende zoektocht in onder meer Parijs (1903-1905), het expressionisme zou hebben uitgevonden, maar er was natuurlijk een weg daarnaartoe. En helemaal expressionistisch of abstract werd het bij haar nooit. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een pagina uit een schetsboek (1911) uit de collectie van Dick Hannema, de grondlegger van Museum de Fundatie. Mooi hoe enkele schetsboeken in diverse vitrines openliggen en niet – zoals op de recente tentoonstelling met werk van Kandinsky in H’ART Museum in Amsterdam – op een scherm met bladerfunctie vielen te zien; dat spreekt toch minder tot de verbeelding.

Invloeden en context

Die weg naar het expressionisme toe was een kronkelweg, die voor Von Werefkin langs verschillende invloeden leidde. Een scheutje naïeve kunst, zoals in De familie (1910). Een vlakverdeling à la het kubisme op Thuiskomen (1909). De invloed van Edvard Munch ook, op De landweg (1907), tot de grote ogen van een Picasso op Salomé (ca. 1930) aan toe.
Je kan ze zelf ontdekken, want de bordjes bij de kunstwerken wijzen je er niet op en dat is goed. Zelf kijken, daar gaat het om.
Wel wordt er soms aan inlegkunde gedaan, zoals bij Tragische stemming (1910) waar we lezen dat dit werk mogelijk verwijst ‘naar de stormachtige relatie tussen Werefkin en Jawlensky’. We weten dat dit, mede door zijn relatie met hun dienstmeisje en de geboorte van een zoon bij haar het geval was, maar: hoezo zie je zoiets in kunstwerken terug?

Mooi is dat er een context wordt geboden, zoals in een zaaltje met werk van Jawlensky dat in 1908-1909 tijdens bezoeken aan Murnau (Beieren) ontstond. Mogelijk onder invloed van zijn partner? Iets later sloten beide kunstenaars zich aan bij Der Blaue Reiter, die zich had vernoemd naar een bekend schilderij van Kandinsky. Hij was samen met Franz Marc de voorman van de beweging. En – mogen we inmiddels aanvullen – Von Werefkin was de voorvrouw, al wordt ze als zodanig nooit genoemd. Wat ook een beetje haar eigen schuld is, want ze hield zich altijd bescheiden op de achtergrond. Het paste, vond ze, vrouwen niet anders te doen.
Het uiten van gevoelens, expressies, speelden bij de kunstenaars van Der Blaue Reiter een grote, zo niet de grootste rol. Natuurlijk: paarden kunnen bij Der Blaue Reiter blauw zijn, maar een boom kan in de werkelijkheid toch ook écht rood zijn (De rode boom, 1910) …

0-0-18_FMW

De rode boom, Collezione Comune di Ascona, Museo Comunale d’Arte Moderna

Zwitserland en synthese

Buitengewoon intrigerend is het werk dat ze in Zwitserland (met name Ascona) maakte. Hier kwam ze terecht toen ze de Eerste Wereldoorlog ontvluchtte. Uiteindelijk was ze er alleen, want Jawlensky koos in 1921 voor het dienstmeisje en hun zoon. En zonder pensioen van haar vader, omdat ze dat als gevolg van de oorlog kwijt was geraakt. Maar ze kon het niet laten en richtte weer een kunstenaarsvereniging op: Der Grosse Bär. Haar nalatenschap kwam terecht in het Museo Comunale d’Arte Moderna in Ascona. Uit die collectie kon de Fundatie voor deze tentoonstelling rijkelijk lenen. Als aanvulling op dat ene schetsboek dat het museum zelf in bezit heeft.

De kunstwerken die in Zwitserland ontstonden, vormden een synthese van wat de schilderes eerder aan invloeden opdeed en verwerkte. Het is de natuur die hierbij een belangrijke rol speelt en die gevoelens uitdrukt. Geëngageerd was ze ook. Zie haar arbeiders of op het land werkende vrouwen, die nooit ver weg zijn. Evenmin als het geloof. En de ideeën van Kandinsky, die in 1911 een boek schreef dat ook grote invloed op onder meer Von Werefkin had: Uber das Geistige in der Kunst. Omgekeerd was zij ook belangrijk voor de ontwikkeling van Kandinsky. En Jawlensky. Dat mag, en moet worden gezegd.

Het is goed dat haar werk in deze overzichtstentoonstelling binnen de context van haar tijd eens uitgebreid wordt getoond en belicht.

Film / Films

Een echo uit het verleden

recensie: Gladiator II - Ridley Scott
FilmstillFilmdepot

Vierentwintig jaar nadat we Russell Crowe op het grote scherm in de ring hebben zien strijden, is het tijd voor een nieuw schouwspel. Ridley Scott keert terug naar de Romeinse tijd om wederom een bruut wraakverhaal over kracht en eer neer te zetten. Op de vraag die zo duidelijk in het origineel gesteld wordt, ‘Are you not entertained?’, lijkt maar één antwoord passend: natuurlijk wel!

Het verhaal begint wanneer het Romeinse leger Numidië binnenvalt ter uitbreiding van het Romeinse imperium. Lucius (Paul Mescal) leidt het inheemse leger tegen de Romeinen, die geleid worden door generaal Acacius (Pedro Pascal). De twee aanvoerders lijken aan elkaar gewaagd, maar wanneer Lucius’ leger bezwijkt onder het geweld van de Romeinen, wordt hij als krijgsgevangene naar Rome gebracht. Die eens zo mooie stad lijkt in duigen te vallen onder de leiding van een duo tirannen, die het volk eensgezind proberen te houden met bloederig vermaak in het Colosseum. Als gladiator van slavenhandelaar Macrinus (Denzel Washington) moet Lucius zich omhoog vechten, gedreven door de belofte dat hij wraak kan nemen op Acacius.

Een waardige opvolger?

Gladiator (2000) is een iconische film. De integere rol van de harde Crowe, de prachtige muziek van Hans Zimmer en de venijnige antagonist vertolkt door Joaquin Phoenix hebben een hoge lat gelegd voor het vervolg. Zelfs na zoveel jaar is het moeilijk om de films niet naast elkaar te leggen, al helemaal omdat het verhaal van Gladiator II voortborduurt op dat van deel I.

Mescals repertoire bestaat vrijwel uitsluitend uit zachtaardige rollen. Wie hem kent van Aftersun (2022) of All of Us Strangers (2023) zal overtuigd moeten worden: komt Mescal geloofwaardig over wanneer hij anderen met de grond gelijk maakt? Zijn eerste speech, waarmee hij zijn Numidische leger opzweept, bevat direct de kracht die de rol vraagt, maar geeft ook de tedere zijde van Lucius sterk weer. Washington heeft in een interview aangegeven dat Mescal zomaar een van de grotere namen in Hollywood zou kunnen worden. Mescal dwingt dan ook respect af met deze ijzersterke vertoning.

Harry Gregson-Williams, de componist van de film, brengt effectief de spanning in de arena. Ook de meer etherische momenten in de film worden versterkt door zijn muziek, al is het moeilijk de epische maar breekbare momenten van Zimmers meesterwerk ‘Elysium’ uit Gladiator (2000) te evenaren.

Qua antagonisten weet de film het origineel te overtreffen. De vele personages die geïntroduceerd worden, zijn verre van zwart-wit (wat niet gezegd kon worden van Phoenix’ Commodus). De ogenschijnlijke vijand heeft nobeler overtuigingen dan je vermoedt. Andere personages hebben meer kaarten achter de hand dan ze laten zien. De grote ego’s van alle machtsfiguren worden op verschillende momenten op de proef gesteld, wat zorgt voor een intrigerend politiek spel.

Niet volgens de boeken

Scott heeft niet stilgezeten sinds de eerste Gladiator-film. Zo bracht hij eind vorig jaar een andere historische blockbuster uit, namelijk Napoleon. De film werd vaak bekritiseerd omdat deze historisch niet accuraat zou zijn. Scott reageerde geagiteerd op deze kritiek: hij maakt films, en dat betekent dat hij niet gebonden hoeft te zijn aan de feiten.

Nu we een jaar later opnieuw een door de geschiedenis geïnspireerd verhaal aanschouwen, lijkt Scott deze critici zelfs te provoceren. In een onderspoelde arena roept een Romeinse orator de god van het water, Neptunus, bij zijn Griekse naam, Poseidon. Een kenner zal het niet ontgaan dat het ridicuul is om de verkeerde mythologie aan te halen. De slag die volgt, is dermate spannend en creatief in beeld gebracht dat het duidelijk is dat we deze film kijken voor het spektakel en niet voor een geschiedenisles.

Terug de ring in

Wie het origineel heeft gezien, doet zichzelf tekort door niet terug te keren voor dit vervolg. De film heeft meerdere sterke performances, een verhaal met verschillende lagen en bovenal bloedstollende vechtscènes. Ridley Scott bewijst zich weer als de meester van veldslagen op het witte doek en Paul Mescal verrast met een charmante, doch intense performance. Gladiator II draait nu in de bioscoop.

Film / Films

Ontketend

recensie: Ni chaînes ni maîtres (2024) - Simon Moutaïrou

Deze film is de eerste grote publieksfilm over het slavernijverleden van Frankrijk op Île de la France (het hedendaagse Mauritius). De verhalen van tot slaaf gemaakten en hun nakomelingen, die bijgedragen hebben aan de Franse rijkdom, hebben tot nog toe weinig tot geen aandacht gekregen in de Franse bioscopen. Simon Moutaïrou brengt daar nu op indrukwekkende wijze verandering in.

In Ni chaînes ni maîtres volgen we de tot slaaf gemaakte Mati (Anna Diakhere Thiandoum) en haar vader Massamba (Ibrahima M’Baye) die werkzaam zijn op een Franse suikerrietplantage. Mati droomt van een vrij leven, Massamba denkt dat ze zich beter kunnen schikken in hun lot, om op die manier te overleven. Onder de tot slaaf gemaakten gaat het verhaal rond dat er op het eiland een plek zou bestaan waar voormalige slaven in vrijheid leven en daar wil Mati naartoe. Na haar ontsnapping van de plantage wordt ze achtervolgd door de beruchte slavenjaagster Madame de la Victoire en haar twee zoons. Massamba gaat zijn dochter zoeken, voordat het te laat is.

Nederlands randje

Dit historische drama van Simon Moutaïrou gaat impliciet ook over Nederland. Het zijn de Nederlandse kolonisten die op Mauritius (vernoemd naar de Nederlandse prins Maurits) een nederzetting hebben gesticht. Het zijn ook zij die de productie van suiker met tot slaaf gemaakte Afrikanen en Aziaten hebben geïntroduceerd. Toen de Fransen het eiland in 1721 innamen, na het vertrek van de Nederlanders, bestond er dus al slavernij. De Fransen zijn verdergegaan waar de Nederlandse kolonisten het achterlieten.

Code noir

De meeste films over slavernijgeschiedenis laten alle wreedheden die ermee gepaard gaan zien. Denk bijvoorbeeld aan 12 Years a Slave van Steve McQueen. Het is essentieel om te laten zien wat tot slaaf gemaakten ondergingen. Ook in Ni chaînes ni maîtres wordt getoond wat er gebeurt als een tot slaaf gemaakte vlucht of andere dingen doet die in de zogenaamde Code noir staan. De Code noir is een decreet uit 1685 van de Franse koning Lodewijk XIV over de omgang met zwarte slaven.

Maar doordat de film gedraaid is vanuit het oogpunt van de Marrons, zoals gevluchte tot slaaf gemaakten werden genoemd, ligt de nadruk op de ongelofelijke moed, volharding en solidariteit die deze mensen tentoonspreiden. Daardoor worden Mati en haar vader Massamba trotse Marrons op zoek naar vrijheid in plaats van slachtoffers.

Parallel met het heden

Op Île de France gingen de Marrons, al vluchtend op zoek naar een beter leven, richting de zee waar ze met kano’s probeerden over te steken naar Madagaskar. De meeste van deze kano’s kwamen nooit aan. De stranden van het eiland lagen dan ook bezaaid met lichamen van verdronken mensen. In de film is dit indringende beeld te zien als Massamba, op zoek naar zijn dochter Mati, de lichamen checkt. Regisseur Simon Moutaïrou gebruikt dit om een parallel naar het heden te trekken: het beeld van slachtoffers van noodgedwongen migratie die op de stranden van Italië, Griekenland en andere landen aanspoelen.

Lessen

Ni chaînes ni maîtres is een film die je aan het denken zet. Er is geen voorstelling te maken van wat tot slaaf gemaakten te verduren hebben gehad. Het relativeren of, godbetert, goedpraten van het slavernijverleden is op geen enkele manier te rechtvaardigen. Het is onvoorstelbaar dat we anno 2024 een ‘Zwarte Pieten’ discussie hebben, dat we moeite hebben met excuses maken voor het slavernijverleden en dat op veel plekken donkergekleurde mensen nog steeds als minderwaardig worden gezien. Laten we hopen dat films als Ni chaînes ni maîtres, ook in Nederland, bijdragen aan een beter begrip en inzicht.

Theater / Voorstelling

Ode aan de muzen

recensie: Euterpians – LeineRoebana

Dansvoorstelling of concert? Kiezen hoeft niet; de voorstelling Euterpians van LeineRoebana, die onlangs in première ging, is het allebei en dat is de kracht en tegelijkertijd ook een beetje de zwakte van de voorstelling. Er is gelukkig veel te genieten en te beleven, niet in het minst door de bijdrage van sopraan Elisabeth Hetherington, die als een dansende troubadour het publiek door de voorstelling loodst, en drie geweldige musici die live op het podium te zien zijn; spelend, dansend en zingend.

Euterpians – vernoemd naar ‘Euterpe’, muze van het fluitspel en de lyrische poëzie – is een ode aan de vrouw en het vrouwelijke in de kunst, zo belooft de promotietekst. Choreografen Andrea Leine en Harijono Roebana verkennen al jaren de grenzen tussen dans en muziek en doen dat met zichtbaar plezier en steeds weer nieuwe inspiratie. Dat werkt aanstekelijk, zeker omdat Leine en Roebana proberen om het publiek mee te nemen in hun zoektocht, en dat maakt je als toeschouwer ook een beetje deelgenoot.

Dit keer grasduinden Leine en Roebana in oude en nieuwe muziek van louter vrouwelijke componisten, live uitgevoerd op het toneel. Sopraan Elisabeth Hetherington, voor de derde keer te zien in een productie van LeineRoebana, zingt in Euterpians werk van onder andere de twaalfde-eeuwse troubadour Beatritz de Dia en componist Hildegard von Bingen, maar laat ook een overtuigende interpretatie horen van het meeslepende Lady sings the blues van Billie Holiday. Verder klinkt er muziek van eigentijdse componisten Kate Moore en Sofia Goebaidoelina. Mooi is dat daarbij grenzen vervagen: oude en nieuwe muziek vermengen zich moeiteloos.

Trillende tribune

Op het toneel zien we naast de sopraan zeven dansers, cellist Maya Fridman, gitarist Wiek Hijmans en percussionist Marianna Soroka. Hun instrumenten staan opgesteld aan weerszijden en de achterkant van het toneel, maar statisch is het allesbehalve. Gedurende de voorstelling komen muziek, klank en beweging overal vandaan: van Hetherington, maar ook van Fridman, Hijmans en Soroka. Allen laten ze zien, ieder op haar eigen manier, hoe fysiek muziek maken kan zijn. Hetherington danst, zingt en spreekt met haar zuivere sopraanstem vaak sereen en dromerig. De expressieve Fridman bespeelt de cello alsof haar leven ervan afhangt: blootvoets, bijna dierlijk, haar lange haren voorover hangend en wild bewegend, volledig één met haar instrument. Later blijkt ze ook nog prachtig te kunnen zingen, een verrassing die je niet zag aankomen. Ook Marianna Soroka gooit haar hele hebben en houwen in de strijd. Naast vibrafoon en psalterion bespeelt ze ook een gigantische trom van zeker een meter doorsnee, met grootse armbewegingen en vol overgave, zo luid dat de tribune ervan trilt. Gitarist Hijmans oogt daarnaast wat timide in zijn bewegingen maar overtuigt met zijn veelzijdige gitaarspel.

foto: Sjoerd Derine

Alledaags en poëtisch (‘Big bloody muddy earth’)

Onder de muzikale choreografie hebben Andrea Leine en Erik Bindervoet, schrijver en vertaler van onder andere werk van James Joyce, een tapijt gelegd van teksten, meestal Engelstalig, die soms alledaags, dan weer poëtisch klinken. Soms lijkt de tekst vooral een sfeer te willen overbrengen met flarden als ‘big bloody muddy earth’, of opsommingen: ‘Psyche, mother of the Sirens, Anne van Saksen uit Dresden.’ Op andere momenten wordt er echt een verhaal verteld. Dan zien we de Ierse danseres Saoirse Lambkin O’Kane en Hetherington samen struinend over het toneel terwijl ze keuvelen over ditjes en datjes. Later vertelt dezelfde Lambkin O’Kane in haar moedertaal hoeveel ze van bloemen houdt, van primroses and violets. ‘There’s nothing like nature,’ zegt ze, terwijl ze zich voortbeweegt over de grond, de aarde onder haar. Op deze momenten word je als publiek meegesleept door het verhaal, en dat is dan vooral te danken aan Lambkin O’Kane, die een waar natuurtalent blijkt met tekst, en Hetherington, die elke tekst met haar stem, of het nou vertellend of zingend is, tot leven brengt, en dat ook doet met haar dans. Met haar lange armbewegingen lijkt ze haar klanken te verlengen en als je niet beter wist zou je denken dat ze een van de dansers is, zo soepel beweegt ze zich tussen hen.

Dansvoorstelling of concert?

Op andere momenten echter leidt de tekst af, of lijkt het te veel een praatje bij een plaatje. Daarbij legt de dans het vaak af tegen de veelheid van de muziek en de tekst. En dat is jammer, want ook de choreografie en de dansers zijn zeer de moeite waard om naar te kijken. Maar misschien is het maar net met wat voor verwachting je bent gekomen: voor een dansvoorstelling of een concert? Euterpians is het allebei, en dat is de kracht en tegelijkertijd ook een beetje de zwakte van de voorstelling. De dans raakt wat ondergesneeuwd, de samenhang laat te wensen over en het geheel doet fragmentarisch aan. Tijd om je mee te laten voeren is er niet, en dat zou je op sommige momenten echt graag willen. Maar hé, er is weinig reden tot klagen: Euterpians is een feest voor ogen en oren, een – voor velen eerste – kennismaking met enkele fantastische vrouwelijke componisten en hun verrassende oude en nieuwe muziek. Sommige beelden blijven hangen op je netvlies en de muziek gonst nog dagenlang na in hoofd en lijf.

 

Concept, regie, choreografie: Andrea Leine, Harijono Roebana
D
ansers en musici: Aika Goto, Benedita Crispiniano, Saoirse Lambkin OKane, Andrea Pisano, Timon De Ridder, Mariví van den Hooff (stage), Elizabeth Steele (stage), Elisabeth Hetherington (zang), Marianna Soroka (percussie), Maya Fridman (cello), Wiek Hijmans (gitaar)
T
ekst: Erik Bindervoet, Andrea Leine
M
uziek: Beatritz de Dia, Kate Moore, Hildegard von Bingen, Barbera Strozzi, Billie Holiday, Sofia Goebaidoelina, Wiek Hijmans, Maya Fridman, Tatiana Rosa (elektronische soundscapes) en anderen
R
epetitor: Michael Jahoda
D
ramaturgische adviezen: Luc de Groen
L
ichtontwerp: Jeroen Smith
D
ecorontwerp: Jeroen Smith en Yvon Muller
G
eluidstechniek: Oscar Bouwmans, Arjan van Asselt
L
ichttechniek: Barry van Rooijen
T
echniek: Thijs Moerland of Nick van der Meij
P
roductie: Elaine Gadet
M
arketing en communicatie: Vera Goetzee
Fotografie
: Sjoerd Derine

Muziek / Interview
special: Interview: Zweedse singer-songwriter Albin Lee Meldau over zijn nieuwste album Discomforts
Discomforts - Press Shotperskit

Tussen twee werelden

Met zijn nieuwe album Discomforts en de bijbehorende tour zoekt de Zweedse singer-songwriter Albin Lee Meldau nu ook publiek verder buiten Scandinavië. Het album, vol rauwe eerlijkheid over liefde, verslaving en herstel, markeert een nieuwe fase in zijn carrière. Hoog tijd om hem te spreken over deze persoonlijke reis, zijn inspiratiebronnen en hoe het is om te navigeren tussen twee werelden: wereldberoemd in Zweden en rising star daarbuiten.

Via Zoom belden we Meldau terwijl hij in de bosrijke tuin van zijn pittoreske blokhut zat, omringd door zijn twee honden. Hoewel zijn foto’s en muziek een intense, sobere uitstraling hebben, blijkt hij in dit gesprek juist een enthousiaste prater met eindeloos veel verhalen. Een charmante en openhartige kletskous die ons met enthousiasme meeneemt in het verhaal achter Discomforts.

Voordat we losgaan, wil ik je eerst feliciteren met je nieuwste album! Discomforts kwam uit op 27 september (2024 red.), hoe zijn de reacties tot nu toe?

Meldau: ‘Very nice! Ik ben heel blij.’ Toch voegt de zanger gauw toe dat hij nooit helemaal tevreden kan zijn: ‘Kijk, jij praat vast met meer artiesten. Wij zijn geneigd te denken dat het hele universum draait om ons nieuwe album. Maar dat is natuurlijk niet zo.’ Lachend voegt hij eraan toe: ‘Dat betekent vooral dat wij onze eigen verwachtingen moeten temperen, en gewoon blij moeten zijn.’

Met de hoeveelheid tijd en moeite die in zo’n album zitten, is het niet gek dat je eigen verwachtingen hoog zijn natuurlijk. Ik begreep dat in Discomforts ook vier à vijf jaar aan werk zit. Het thema van het album, je eigen reis van verslaving naar herstel, is ook extra persoonlijk. Hoe is het om zo’n persoonlijk verhaal te delen met iedereen?

De zanger vertelt dat ze zijn begonnen met het schrijven van het album in 2020, aan het begin van de pandemie: ‘Het voelt als een ware Odyssee.’ Hij wijst naar zijn hond: ‘Na dat proces… ik had het gevoel dat alleen de hond me nog zou herkennen.’ Lachend voegt hij er aan toe: ‘Een knipoog naar de literatuur!’

Meldau vertelt hoe hij zijn muziek persoonlijk probeert te houden, zo ook met Discomforts: ‘Dit is eigenlijk het dagboek van mijn leven in 2020-2023, hier ging mijn leven op dat moment over. Mijn eerste stappen naar een nuchter leven. Het heeft mij veranderd, mijn hele wereld veranderd.’ Het geheel is daarom diep persoonlijk geworden: ‘Het zijn stukjes uit mijn leven, en van verschillende ongemakken. Vandaar de titel van het album.’

Elk nummer op het album representeert een ander ongemak en dat bleek een uitdaging: ‘Ik heb mezelf vaak klemgezet, want ik wilde wel een verhaallijn blijven volgen. Albums met een duidelijke rode draad, met duidelijke cohesie, zijn mijn favorieten. Denk bijvoorbeeld aan Clandestino van Manu Chao, dat is een waar meesterwerk!’ Zelf zo’n soort album maken bleek lastig: ‘Je kiest één onderwerp en moet daaraan vast blijven houden. Een nummer als ‘Girlfriend’, dat spreekt voor zich waarom dat een ongemak is. Maar ‘Loss’ gaat bijvoorbeeld over mijn grootste angst, of ‘Elvis, I Love You’ over de grote angst om te falen en over wat het najagen van je droom je zal kosten.’ Meldau geeft aan dat hij opgelucht is dat het album nu uit is en voegt er lachend aan toe: ‘Nu kan ik gewoon weer wat liefdesliedjes zingen, dat is makkelijker!’ Dat betekent niet dat hij nu luchtigere muziek gaat maken: ‘Dat is niet echt het soort muziek waar ik me toe aangetrokken voel.’

Discomforts is je tweede Engelstalige album. Als we naar je discografie kijken zien we een grote lijst aan Zweedse nummers. Hoe is het om juist dit soort persoonlijke verhalen te delen in het Engels, vergeleken met het Zweeds?

Engels is de taal waar Meldau mee gestart is, mede door zijn Engelse vader: ‘Het Zweeds is juist nieuw voor mij. Ik ben daar rond 2018, 2019 mee begonnen.’ Hij legt uit dat het Zweeds een kleinere taal is dan het Engels: ‘In het Zweeds moet je hetzelfde woord gebruiken voor verschillende betekenissen. Bedenk je, in het Engels heb je een enorm kleurenpalet aan woorden – de mogelijkheden zijn eindeloos! Het is ’s werelds grootste taal met de meeste invloeden. Swahili, Indiaas…’, lachend voegt hij toe: ‘de halve taal is eigenlijk Frans!’

Meldau vertelt dat hij daardoor per taal andere idolen heeft. In het Zweeds laat hij zich inspireren door chansonniers en muziek van voor de jaren 60: ‘De wonderen van de Zweedse pop hebben me nooit echt geïnteresseerd!’ Hij merkt op dat zijn lijst met Engelstalige artiesten een stuk langer is: ‘Alles van R.E.M. tot aan Bob Marley, en natuurlijk The Beatles. Miljoenen idolen.’

De zanger legt uit dat hij eigenlijk twee verschillende artiesten in zich heeft zitten: ‘Het geluid dat ik in het Zweeds heb, is echt anders. Neem het lied ‘Josefin’, dit is het meest country- of popachtige nummer dat ik in het Zweeds heb. Maar voor de hele plaat (Discomforts, red.) is ‘Josephine’ waarschijnlijk het meest ‘oud’ klinkende nummer.’ Hij merkt op: ‘Beide landen hebben vergelijkbare culturen, maar Engeland is in zekere zin nog steeds het centrum van de wereld. Ik wil niet zeggen dat Zweden aan de rand van de beschaving ligt… maar in zekere zin is dat wel het geval. Dat is niet per se negatief: het brengt ook bijzondere klanken voort. Zweedse muziek is met reden zo invloedrijk.’ Meldau concludeert: ‘Beide werelden voeden elkaar op een goede manier!’

Je hebt nu ook een Engelse versie gemaakt van jouw Zweedse hit ‘Josefin’. In Zweden is dit een enorme hit geweest die zes keer platinum heeft behaald. Omdat je spreekt over twee werelden – hoe is het om zo’n enorme hit van die ene wereld over te brengen naar de andere?

‘Het is het moeilijkste dat ik ooit heb gedaan!’ Meldau begint enthousiast over zijn idool Cornelis Vreeswijk te vertellen: ‘Kijk, hij was een Nederlandse zanger die naar Zweden is verhuisd. In Zweden is hij net zo beroemd als ABBA, misschien zelfs beroemder. Hij is onze nationale trots – terwijl hij Nederlands is.’ Het nummer ‘Josefin’ is zijn moderne hommage aan Vreeswijk. Meldau: ‘Hij creëerde een heel universum met fictieve plaatsen en personages, zoals Veronica, dus dat moest ik voor ‘Josefin’ ook doen. Ik heb het in die oude stijl geschreven.’ Hij legt uit dat hij ook verwijzingen naar fictieve plaatsen, zoals een pub, heeft verwerkt: ‘Om dat oud-Zweeds naar het Engels te vertalen, en niet de cadans, de kleuren en de boodschap te verliezen – dat lijkt dan onmogelijk. Juist doordat ik al een referentiepunt heb.’ Om alles zo perfect mogelijk krijgen, heeft Meldau de hulp van zijn vader ingeschakeld: ‘Het vertalen heeft een maand geduurd – elke dag acht uur lang discussiëren.’ De klank is hetzelfde gebleven, maar: ‘De Engelse Josephine is een stuk donkerder dan de Zweedse. De Zweedse Josefin lacht veel, maar de Engelse… is eigenlijk gewoon een eikel!’

Meldau legt uit dat hij denkt dat het nummer zo populair is in Zweden, omdat veel mensen denken dat het een origineel nummer is van Cornelis Vreeswijk. Hij vertelt: ‘Toen ‘Josefin’ net uit was, vroegen mensen aan mij waar ik dit nog onbekende Cornelis Vreeswijk nummer had gevonden. Ze geloofden eerst niet dat ik het écht zelf had geschreven!’

Je zei al dat Zweedse muziek invloedrijk is. ABBA, maar ook Roxette zijn goede voorbeelden.

Voordat er iets gevraagd kan worden over zijn samenwerking met Per Gessle (zanger van Roxette, red.), roept Meldau al enthousiast: ‘Per Gessle, a lovely man!’ Hij vertelt dat als je de kans krijgt om zo’n goede songwriter te bevrienden en om met hem samen te werken, je meteen ja zegt: ‘Per Gessle behoort tot de vier mensen die meer dan één nummer 1-hit op hun naam hebben staan als enige songwriter. Dat zijn hij, George Michael, Paul McCartney en Elton John.’ De zanger legt uit dat Gessle op een unieke manier over muziek nadenkt en produceert, zoals onder andere te horen is in vroege Roxette-nummers: ‘Het is complexe muziek. De melodieën… ongelooflijk. De kans krijgen om met hem samen te zitten en van hem te leren, dat is een van de grootste hulpbronnen geweest in mijn carrière. Als je kunt zien hoe hij denkt, wat hij doet…’

Daarnaast werkte je voor je album samen met Britse zanger Jack Savoretti aan het nummer ‘Hold Your Head Up’.

De zanger beaamt dat Savoretti een goede artiest en songwriter is, maar: ‘Samenwerken met songwriters en producers zoals Eg White en Per Gessle is uniek.’ Hij legt uit dat Savoretti bijna even oud is, en hoewel ze veel van elkaar leren, is het anders dan bij de meer ervaren songwriters: ‘Daar leer je het meest van.’ Onlangs werkte hij met Sharon Vaughn, een Hall of Fame-songwriter: ‘Zij schreef voor Willie Nelson en Dolly Parton. Als je haar ziet werken – ze schrijft een prachtig gedicht en daarna komt de melodie. Gessle begint juist met een melodie. Iedereen is anders, maar je leert van hen allemaal!’

Je bent onlangs teruggekomen van je Europese tour en hebt binnenkort nog een aantal optredens in Zweden op de agenda. Hoe was het om je nieuwe nummers live te spelen?

‘Het was geweldig! Ik houd van solo-optredens in kleinere zalen (500-3000 mensen) omdat ik zo dicht bij mijn publiek ben, zonder grote producties.’ Meldau legt uit dat hij zowel intieme shows als grote stadionoptredens heeft gedaan, zoals in Zweden en recent in Noorwegen: ‘Het vereist andere vaardigheden – een soloshow van 1,5 uur interessant houden is anders dan een show met 17 mensen op het podium, outfitwissels, grote schermen en van alles.’ De zanger houdt van vrije optredens, niet van gestructureerde, massaal geproduceerde shows. Hij prijst Bruce Springsteen: ‘Ik zag hem laatst live; met alleen de Amerikaanse vlag als achtergrond speelde hij bijna vier uur. Het was het beste concert dat ik ooit heb gezien – en dat zeg ik als reggaeliefhebber!’ Nick Cave is hierin ook een groot voorbeeld: ‘Mijn voorkeur gaat uit naar iemand als hem, die alleen zijn liedteksten projecteert in de achtergrond.’ Hij besluit: ‘Het was geweldig, maar ik ben blij om weer thuis te zijn – samen met mijn honden tussen de natuur.’

Dat klinkt wederom alsof je je in twee verschillende werelden bevindt. Wat kunnen we meer verwachten in de toekomst, nu je ook internationaal meer momentum krijgt?

‘In Zweden zullen dat eerst de grote stadionshows zijn in december, binnenkort beginnen de repetities. Het belooft fantastisch te worden!’ Meldau legt uit dat hij in de eerste maanden van 2025 in winterslaap zal gaan. Dit betekent niet dat hij in 2025 stil gaat zitten: ‘In het voorjaar breng ik een Zweedstalig album uit. En ik heb een ander Engelstalig album klaarliggen! Ik hoop dat ik de kans krijg om die in de herfst uit te brengen.’ Daarbij is komend jaar een bijzonder jaar, het is zijn 10-jarig jubileum: ‘Dat wil ik natuurlijk ook vieren – hopelijk ook in Nederland!’

Meldau wil zijn focus houden op het maken van muziek, zonder vast te raken in de jacht op bekendheid binnen de snel veranderende muziekindustrie: ‘Het schrijven van muziek is nooit een probleem, maar om het echt uit te brengen: dat is de uitdaging.’ Hij vertelt: ‘Ik geloof echt dat er voor een artiest maar één ding telt, en dat zijn de liedjes. Je kunt populair worden, stijgen en dalen op de hitlijsten, maar op de lange termijn… zijn het de liedjes die ertoe doen. Daarom zijn artiesten zoals Cornelis Vreeswijk echt groots en doorstaan ze de tand des tijds.’ Lachend voegt Meldau eraan toe: ‘Daarbij, veel artiesten waren tijdens hun leven niet eens zo groot, toch?’ Hij concludeert: ‘Maar hun nalatenschap – die bestaat uit prachtige muziek!’

Ben je benieuwd naar Meldau’s nieuwste album Discomforts? Het is uit sinds 27 september – luister en laat je verrassen door zijn unieke geluid!

Social Media_Muziek_vriendenboekje (8)

Theater / Voorstelling

Het moederschap is een hel

recensie: De moedermonologen – Jennifer Evenhuis & Renate Reijnders

Ook als vrouwen een sterke kinderwens hebben, is zwanger worden niet vanzelfsprekend. Sommigen beginnen een gang langs vruchtbaarheidsklinieken en dito dokters. En dan nog is zwanger worden niet gegarandeerd: ‘Verwachting lóslaten!’, roept cabaretière Nathalie Baartman keer op keer, om zich heen schoppend en slaand in De moedermonologen, een cabaretachtige voorstelling over haken en ogen aan het moederschap.

Na Vagina Monologen, Kont Monologen, Hijabi Monologen, Gesluierde Monologen, Hormonologen – en er zijn vast nog een paar titels vergeten – komen Jennifer Evenhuis en Renate Reijnders nu met De moedermonologen. Het principe is steeds ongeveer gelijkluidend: de individuele ervaringen van vrouwen zijn verwerkt in een theatertekst. Die wordt per voorstelling gebracht door een wisselend gezelschap van – doorgaans drie – acteurs. Er is tussen de spelers geen interactie, elk verhaal is een monoloog.

Autobiografisch

Deze Moedermonologen worden gespeeld door Evenhuis en Reijnders, steeds met een derde speler als gast. Op de première is dat Nathalie Baartman. De teksten zijn deels geschreven door Claudia de Breij en Stella Bergsma, deels geïnspireerd op gesprekken met vrouwen, deels autobiografisch. Het spel wordt onder andere doorsneden met filmpjes met straatinterviews over het moederschap.

Er komt een scala aan moedergerelateerde thema’s voorbij. Zoals het wel of niet hebben van een kinderwens, kinderloosheid, de problemen met zwanger worden, miskramen, huilbaby’s, de last van het hebben van kleine kinderen, de last van het hebben van grote kinderen. Stiefmoederschap, ouderschap terwijl je homoseksueel bent, thuismoeder zijn.
Opvallend onderbelicht blijft de moeder die werkt, die een baan heeft. Terwijl dat voor veel moeders toch de realiteit zal zijn.

Karikaturaal

De voorstelling zwalkt nogal in kwaliteit. Terwijl sommige monologen treffend en ontroerend zijn, zijn andere houterig en karikaturaal. Moeders zijn volgens deze voorstelling eigenlijk vooral het slachtoffer. Eerst dat van hun kinderwens. Dan dat van het met pijn en moeite baren. Dan dat van de baby, het opgroeiende kind – enzovoort.

Het moederschap is voornamelijk een hel, als we deze drie spelers mogen geloven. Je wordt geleefd, je moet altijd klaarstaan. Je eigen leven, wensen en dromen opgeven. Je moet als laatste eten, als al het voedsel op of koud is. En vader komt na zijn werk – buitenshuis! – uitgerust en opgewekt thuis, voert in het huishouden geen moer uit en wordt door de kinderen op handen gedragen omdat hij leuk met ze speelt.

Overdreven

Het is duidelijk de bedoeling dat – vooral – de vrouwelijke toeschouwers zich in de getuigenissen herkennen. Maar de teksten zijn zo negatief over het moederschap, dat ze op veel plekken eendimensionaal en overdreven zijn: ‘niets draait om jou.’ Het moederschap is kennelijk afzien.

Toch zitten er rake observaties in de teksten. Zoals de eerder genoemde, waarin Nathalie Baartman de werdegang schetst van de vruchteloze wensmoeder en haar frustraties. En de constatering van Renate Reijnders: ‘moeders zijn voorbestemd om te dienen tot de dood.’ De figuur van de moeder verdwijnt nooit; zelfs niet wanneer zij is overleden. Ook dood blijft een moeder voor haar kinderen altijd ‘moeder’.

Liefde

Jennifer Evenhuis is in de premièreversie de sterkste speler. Zo heeft ze een mooi en aangrijpend verhaal over het zorgen voor heel jonge kinderen. Dat zorgen is ontroerend, het geeft veel liefde terug, maar het is ook genadeloos vermoeiend.

Wat De moedermonologen mist, is sturing door een stevige regisseur. Actrice Malou Gorter staat op de rol als regisseur, maar van pittige correctie is weinig te merken. Er zijn veel momenten die hetzij terug hadden gemoeten naar de tekentafel, hetzij geschrapt hadden mogen worden.

Kinderfiguur

Het summiere decor bestaat uit twee stoelen, waarop niet-spelende acteurs kunnen gaan zitten. Plus een achterwand waarin abstracte kinderfiguren hangen, plus een grote vrouwenfiguur die met twee handen haar vagina openhoudt.
De sfeer in het theater wordt deels gemaakt door een keur aan Nederlandstalig repertoire waarvan de teksten gaan over moeders en mama’s.

Gedurende de tournee neemt een groot aantal spelers bij toerbeurt deel aan de voorstelling, onder wie Ilse Warringa, Nadja Hüpscher, Margôt Ros en Rian Gerritsen.

 

Teksten: oa Claudia de Breij & Stella Begsma
Regie: Malou Gorter
Spel: wisselende cast: Jennifer Evenhuis, Renate Reijnders, Nathalie Baartman, Ilse Warringa, Nadja Hüpscher, Margôt Ros, Rian Gerritsen, Anne-Marie Jung, Lucretia van der Vloot, Astrid van Eck, Tatum Dagelet, Manoushka Zeegelaar Breeveld

Boeken / Fictie

In spookachtig Japan

recensie: Kwaidan - Lafcadio Hearn
Japanse rolschilderij©1660, Harry F. Bruning Collection, BYU Library

Net als in de westerse cultuur zijn er ook in Japan verhalen over fabeldieren, spoken en monsters. Deze wezens vallen onder het containerbegrip ‘yōkai’, waarvan de letterlijke vertaling niet monster of spook is, maar ‘vreemde verschijning’ of ‘onverklaarbaar fenomeen’. Ze komen voort uit folkloristische vertellingen. Iets waar Lafcadio Hearn (1850-1904) naam mee heeft gemaakt.

Hearn is geen Japanner van oorsprong, maar komt uit Griekenland, met een Ierse vader en Griekse moeder. Via omzwervingen door Ierland en Amerika belandde hij in Japan om er nooit meer weg te gaan. Hij heeft een belangrijke stempel gedrukt op de introductie van de nog vrij onbekende Japanse cultuur in het Westen. Zijn faam komt vooral voort uit zijn folkloristische spookvertellingen. Het met korte verhalen gevulde boek Kwaidan (wat ‘spookverhaal’ betekent) is er een van. Het is in het Nederlands vertaald door Barbara de Lange.

Mythes en legendes

Hearn was de eerste die streekgebonden mythes en legendes optekende. Veel verhalen werden daarvoor alleen via mondelinge overlevering doorgegeven. Hearn had heel Japan doorkruist om zoveel mogelijk verhalen vast te leggen. Zowel in het Westen als in het land zelf werd hij daardoor gerespecteerd. Sommige van zijn werken behoren zelfs tot de literaire canon van Japan. Hij was gefascineerd door verscheidene folklorewezens waaronder de Mujina, die kan transformeren van een das in een mooie vrouw en waarvan blijkt, als ze zich omdraait, dat ze een angstaanjagend gelaat met een zwart gat voor een gezicht heeft. Of de Heike-krab met een menselijk gelaat op zijn gepantserde rug die zeevaarders doet verdrinken. En de Kappa, een wezen dat in rivieren en meren leeft en mensen het water in trekt.

Belichaming van onbekende krachten

In klassieke westerse fabels vertegenwoordigen fabeldieren vaak bepaalde morele waarheden; in Japan gaat het eerder over angsten. De wezens waren bedoeld als waarschuwing aan het Japanse volk, dat in die tijd zijn aandacht veelal richtte op westerse waarden. Het was ook een reactie op rampen en ziektes en hoe de voorouders hiermee omgingen. Ze gaven oncontroleerbare krachten een gezicht, zoals dat van een gigantische meerval die onder het eiland zou leven en de aarde liet schudden en beven als het ontevreden was. Een belichaming van het natuurgeweld waar het land jaarlijks mee kampt.

Shintoïsme

Het shintoïsme, een van de grote godsdiensten in Japan, komt ook geregeld terug in de verhalen. De religie heeft eerbied voor de natuur en hecht er goddelijke waarden aan. Een waterval, de maan of slechts een apart gevormde steen kunnen vereerd worden. Er is een verhaal waarin het hoofdpersonage eruit ziet als een mooie vrouw, een vol leven leidt met man en kinderen, maar eigenlijk een wilg is. Ook haakt er iemand tijdens het dromen in op de vreemde wereld van een mierenkolonie waarop hij in slaap is gevallen. En in het verhaal ‘Jiu-roku-zakura’ is er een persoon die voor migawari ni tatsu kiest, ofwel het ‘fungeren als substituut’. De man uit de vertelling is idolaat van een boom in zijn tuin en ziet die tot zijn verdriet afsterven. Hij kiest ervoor om zijn leven te geven zodat de boom kan voortbestaan. Om het moment van de ‘overdracht’ te symboliseren, staat de boom ieder jaar in volle bloei. Echter wel in de winter.

Kwaidan is een genot voor liefhebbers van de Japanse cultuur of voor diegenen die meer willen weten over Japanse folkloreverhalen. Het geeft een klein inzicht in de enorme reeks vertellingen die er zijn. Ook bevat het een aantal essays die Hearn schreef over insecten met eveneens een folkloristische insteek. Lafcadio Hearn toont zich met Kwaidan een ware connaisseur van de Japanse cultuur.

 

 

 

 

Film
special: Rijk en divers filmprogramma
vlaggen (LIFF)©Jan Willem Beutler

Leiden International Film Festival 2024

Het Leiden International Film Festival (LIFF) presenteerde dit jaar opnieuw een rijk programma met meer dan 80 films, specials en evenementen. Het festival bood filmliefhebbers een unieke kans om alvast een glimp op te vangen van aankomende Oscar-kanshebbers, onbekende parels te ontdekken die in Nederland (nog) niet zijn uitgebracht, Q&A’s bij te wonen met internationale filmmakers, en nog veel meer.

Ook dit jaar bestaat het festival uit drie competities. De American Indie Competition richt zich op innovatieve en onafhankelijke Amerikaanse films. In de First Feature Competition presenteren veelbelovende regisseurs hun speelfilmdebuut, terwijl de Bonkers! Competition een podium biedt aan grensverleggende, absurde en vaak experimentele films.

Naast deze competities zijn er ook Selections, waarin een breed scala aan films en voorpremières wordt gepresenteerd. Independent: Selections toont de nieuwste werken van bekroonde regisseurs – films die binnenkort in Nederlandse bioscopen verschijnen, maar hier exclusief te zien zijn. Emerging: Selections richt zich op nieuwe verhalen en onafhankelijke stemmen, en Extraordinary: Selections verrast met unieke vertoningen en speciale evenementen. Tot slot is er ook aandacht voor korte films in de vorm van Independent: Shorts, Emerging: Shorts en Extraordinary: Shorts. Keuze genoeg dus.

De charme van het Leiden International Film Festival ligt dan ook in de toegankelijkheid en diversiteit: of je nu pers bent, een Cinevillepas hebt, of gewoon tijd over hebt op een dinsdagmiddag, iedereen kan kaarten kopen voor de voorstellingen. Door de grote diversiteit in het aanbod trekt het festival een breed publiek van jong en oud, en kun je relatief onbekende films zien in grote, uitverkochte zalen. De sfeer in het publiek is dan ook altijd bijzonder; waar het in reguliere bioscoopzalen vaak stil blijft, wordt er tijdens LIFF juist volop gejoeld, gelachen en soms gehuild. In deze special worden vier films besproken die elk op hun eigen manier een indruk hebben achtergelaten – de een meer geslaagd dan de ander.

My Old Ass

Megan Park, 2024
Sterren: 3/5
American Indie Competition

beeld film

© Marni Grossman – Amazon Content Services LLC

Het festival werd dit jaar geopend met My Old Ass, een verrassende coming-of-age komedie geregisseerd door Megan Park. De film volgt de 18-jarige Elliott (Maisy Stella), die in de laatste zomer voordat ze gaat studeren tijdens een paddo trip een onverwacht figuur ontmoet: haar 39-jarige zelf, gespeeld door Aubrey Plaza. De originele opzet van de film zet meteen de juiste toon: een mix van humor en introspectie, waarin Elliott en haar oudere zelf in een scherp dialoog de twijfels, angsten en dromen bespreken die met volwassen worden gepaard gaan. Dit maakt My Old Ass een toegankelijke film, die zware onderwerpen over ouder worden, keuzes maken in het leven en de dood op een inventieve manier communiceert.

My Old Ass probeert clichés te vermijden met scherpe dialogen en een frisse queer-setting. Toch lijkt het verhaal wat in te zakken wanneer 18-jarige Elliott haar ex Chad ontmoet die door haar oudere zelf verafschuwd wordt. Vanaf dat moment verdwijnt het personage van Aubrey Plaza naar de achtergrond, wat pijnlijk duidelijk maakt dat de kracht van de film vooral ligt in de dynamiek tussen de jonge en oude Elliott. De boodschap van de film is helder en voelt – ondanks de pogingen om een frisse draai te geven aan het genre – misschien wat voorspelbaar aan; hoe vaak hebben we in coming-of-age films al gezien dat de oplossing ligt in het doorbrengen van meer tijd met je familie? My Old Ass is misschien niet baanbrekend binnen het genre, maar het is een vermakelijke film met een oprechte boodschap.

A Different Man

Aaron Schimberg, 2024
Sterren: 4/5
American Indie Competition

beeld uit A Different Man

©Matt Infante – Courtesy of A24

Het is duidelijk dat acteur Sebastian Stan een nieuwe richting in zijn carrière inslaat. Ondanks zijn doorbraak als The Winter Soldier in de Marvel-films, kiest hij nu duidelijk voor meer uitdagende projecten en schittert hij tijdens het festival in niet één maar twee opvallende films: A Different Man en de Donald Trump-filmbiografie The Apprentice. In A Different Man, een surrealistische thriller-komedie, vormen hij en Adam Pearson het hart van deze gedurfde film van veelbelovende regisseur Aaron Schimberg.

A Different Man volgt het verhaal van Edward, een misvormde acteur die na een ingrijpende operatie aan zijn gezicht worstelt met zijn identiteit en een rol probeert te spelen in een toneelstuk gebaseerd op zijn eigen leven. Adam Pearson, die zelf met een vergelijkbare aandoening leeft, geeft de film een unieke authenticiteit. De film is niet bang om confronterende vragen te stellen over uiterlijk en identiteit, en functioneert bijna als een dialoog van de filmmaker met zichzelf; is het oké om een acteur met make-up een beperking te laten spelen? In een meta-tekstuele benadering onderzoekt Schimberg niet alleen wat schoonheid betekent, maar ook hoe mensen met een beperking worden weergegeven in film.

De film biedt geen simpele boodschap of een moralistisch verhaal over ‘schoonheid van binnen’. In plaats daarvan kiest A Different Man voor een genuanceerde en soms ongemakkelijke benadering van deze thema’s. De wereld rondom Edward brokkelt langzaam af, samen met zijn besef van de realiteit. Het voelt alsof elk moment het kleed vanonder zijn voeten kan worden weggetrokken waardoor hij in totale horror terechtkomt. De film, gedrenkt in een jaren 80-stijl en begeleid door de donkere soundtrack van Umberto Smerilli, roept een beklemmende en unieke sfeer op die je als kijker steeds verder het ongemak in trekt. Is A Different Man dan een horrorfilm? Niet helemaal. Ondanks de druilerige sfeer blijkt A Different Man verrassend grappig, en weet hierdoor, dankzij de chemie tussen Sebastian Stan en Adam Pearson, de perfecte balans te vinden.

Blitz

Steve McQueen, 2024
Sterren: 2/5
Independent: Selections 

beeld uit Blitz

© Apple

De teleurstelling van het festival was Blitz. Na zich gericht te hebben op een aantal documentaires en korte films is dit de langverwachte terugkeer naar de speelfilm van regisseur Steve McQueen, bekend van de Oscar-winnende film 12 Years a Slave. Blitz vertelt het verhaal van Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog, te midden van de bombardementen van de Duitse Blitz in 1940-1941. Het verhaal wordt verteld vanuit twee perspectieven: dat van de jonge moeder Rita (Saoirse Ronan), die ondanks het gevaar in Londen blijft om haar gemeenschap te ondersteunen, en dat van haar zoon George, die als gevolg van de kinderevacuaties naar het platteland wordt gestuurd om aan de bombardementen te ontsnappen. Onbenut, en bijna niet-existent in de film, is het personage Jack (Harris Dickinson), die af en toe op de achtergrond sluimert als brandweerman, maar weinig weet toe te voegen aan het geheel. Een bijzondere keuze, waardoor de focus van de film op Rita en de zoektocht van George ligt.

Het hoogtepunt van Blitz is Saoirse Ronan, die een sterke prestatie levert en zich ongetwijfeld plaatst in de race voor de Oscar voor Beste Actrice. Toch blijft Blitz als geheel niet overeind. Hoewel de schaal van de productie indrukwekkend is en McQueen experimenteert met gedurfde beelden, blijft de film teleurstellend conventioneel. Het verhaal volgt een voorspelbare lijn – alsof het slechts een standaard oorlogsdrama is – terwijl er soms iets bijzonders door de scheurtjes heen schijnt dat helaas nooit volledig tot bloei komt. De abstracte beelden van de bombardementen en de chaos op straat zijn indrukwekkend. Ze behoren tot de weinige momenten in de film waar de spanning echt voelbaar is en je het idee hebt dat McQueen iets unieks laat zien.

McQueen lijkt ambitieuze ideeën te willen communiceren, maar door de bijna clichématige elementen en de wisselende sfeer blijft Blitz helaas hangen in oppervlakkigheid. Van al het werk van McQueen voelt Blitz als zijn meest zielloze. Waar zijn stempel in eerdere films als 12 Years a Slave en Shame onmiskenbaar aanwezig is, ontbreekt die hier bijna volledig. Het eindresultaat is als een goed glas whisky dat is verdund met kraanwater; de potentie voor een krachtige impact is er, maar blijft jammer genoeg grotendeels onbenut.

Dìdi

Sean Wang, 2024
Sterren: 4/5
American Indie Competition

beeld uit Dìdi

© Courtesy of Focus Features

Dìdi, het speelfilmdebuut van Taiwanese regisseur Sean Wang, is een nostalgische coming-of-age film die zich afspeelt in 2008 en het verhaal vertelt van de 13-jarige Dìdi. Terwijl de laatste dagen van de zomervakantie verstrijken, is Dìdi volop bezig met de dingen die zijn wereld op dat moment vormen: de eerste keer flirten, avontuurlijk skateboarden en de ingewikkelde band met zijn moeder. Het resultaat is een film die op charmante wijze de verwarring, het verlangen en de kleine triomfen van de puberteit weet over te brengen.

Wat Dìdi bijzonder maakt, is de manier waarop het erin slaagt om de sfeer van 2008 opnieuw tot leven te brengen. De film voelt als een tijdcapsule; je waant je weer even in die zomerse dagen waarin alles nieuw en onwennig aanvoelt. Van Windows XP screensavers en korrelige camcorder-beelden tot het ongemak van onlinegesprekken. Elk detail wekt nostalgische herinneringen op aan de charme van toen.

Met een bescheiden speelduur van 95 minuten is Dìdi een compacte film, maar eentje die met weinig veel weet over te brengen. Wang kiest ervoor om het verhaal volledig vanuit het perspectief van Dìdi te vertellen, wat zorgt voor een intiem en soms ontwapenend eerlijke kijk op zijn wereld. We zien het verhaal door zijn ogen, waardoor zelfs alledaagse momenten – zoals een eerste onbeholpen poging tot flirten of een stille ruzie met zijn moeder –  begrijpelijk en voelbaar worden.

Het is verfrissend om een bescheiden, kleinschalige film te zien die zich niet verliest in grote gebaren, maar juist uitblinkt in de herkenbare kleine details. Een verborgen pareltje, wat het zo jammer maakt dat er voor Nederland (nog) geen release gepland staat.

Theater / Voorstelling

Dapper willen worden

recensie: Lennox
Lennox - Bart Grietens-64Bart Grietens

De Nederlandstalige jeugdopera Lennox heeft wat weg van het aloude droste-effect: de opera is gebaseerd op het kinderboek Lennox en de gouden sikkel. En dat is dan weer gebaseerd op een echt gebeurd verhaal. Drie verhalen die je, zoals op het blik cacao van Droste, op een presenteerblaadje worden aangereikt.

Het boek, een debuut, is geschreven door Zindzi Zevenbergen en geïllustreerd door Hedy Tjin en Brian Elstak. De opera is een compositieopdracht en coproductie van De Nationale Opera en RIGHTABOUTNOW INC.

Sikkelcelziekte uitgelegd

Het verhaal gaat over Lennox Babel, die graag dapper wil worden. ‘En het liefst zo snel mogelijk’. Zijn buurmeisje Aya is minder bang uitgevallen en haalt hem over op zijn vaders laptop in te breken. Zijn vader heeft namelijk zijn geluksketting vergeten toen hij voor controle naar het ziekenhuis moest. Hij heeft een onzichtbare ziekte die zijn ouders voor Lennox geheimhouden. Misschien vinden hij en Aya in de computer de datum waarop vader Babel naar het ziekenhuis moet en dan kunnen ze meteen gaan om hem de ketting terug te geven. En omdat ze wel eens wat meer te weten willen komen over die onzichtbare ziekte.

De vader (in het boek de moeder, die overigens in de opera een grotere rol heeft dan in het boek) vindt het te vroeg om over zijn ziekte, sikkelcelziekte, te praten. Lennox trekt zo nóg meer naar zijn vader toe dan in het boek. Lang verhaal kort (er spelen nog allerlei spannende nevenintriges rond Glimmerik die houdt van alles dat bling bling is): nadat iedereen in het ziekenhuis van de verbazing is bekomen dat Lennox en Aya ook arriveren, legt de dokter ze alles rustig uit en dan blijkt dat Lennox er eigenlijk best klaar voor is.

Lennox - Bart Grietens-7

© Bart Grietens

De bedoeling van het boek is primair om kinderen vanaf zo’n 8-9 jaar in verhaalvorm meer te vertellen over sikkelcelziekte, die gepaard gaat met onder meer erge pijn, medicijngebruik en vaak ook ziekenhuisopnames. Een ziekte die onder zwarte mensen voorkomt. In het Amsterdams Medisch Centrum (AMC) is een Sikkelcentrum dat gespecialiseerd is in de behandeling ervan. De behandelend arts heet dr. Biemond (in de opera Miebond, een vrouw).

De bedoeling van de opera ligt niet alleen in het verbreiden van kennis over de ziekte onder kinderen, maar – misschien sterker nog dan in het boek – ook in het oproepen van meegevoel. En net als in het boek gaat het natuurlijk over moed (‘en het liefst zo snel mogelijk’), vriendschap en dingen te weten komen. Veel kinderen in het publiek zullen ongetwijfeld een klas- of buurtgenootje met de ziekte kennen en sommigen hebben het misschien zelf.

Het verhaal verbeeld, gezongen en gespeeld

Een jongetje dat het operagebouw binnenkwam begon, toen hij het grote videoscherm zag met scènebeelden, overdreven een opera-aria na te doen. Zat hij ernaast? Niet helemaal.
De componist put weliswaar uit jazz, gospel, afro en hiphop met soms heerlijk groovy passages in vooral het combo, maar er klinkt wel degelijk aan de klassieke opera herinnerende zang. Begeleid door keyboard met klavecimbel- en pianoklank en een soms zoet klinkende viool.

Met name Nienke Nasserian (mevrouw Babel, dokter Miebond, tramconducteur, receptioniste) heeft het vibrato van een klassieke operastem. Zij is dan ook zowel geschoold in jazz- en musicalrepertoire als in klassieke zang. De andere rollen zijn allemaal raak gecast: Jonathan Eduardo Brito (Lennox die steeds dapperder wordt), Charlene Sancho (een ondernemende Aya), Ayrton Kirchner (meneer Babel) en last but not least een geweldige Gustav Borreman als Glimmerik.

De goed gevulde zaal met kinderen en hun begeleiders volgt alles aandachtig. Stil (zoals in de geladen stilte nadat Lennox en Aya door de dokter is verteld wat sikkelcelziekte is) en zacht commentaar leverend. ‘Wat naar’, zegt een jongetje. En op de vraag ‘Ben ik een dief?’ van Glimmerik is het antwoord van een meisje zachtjes ‘Ja’.
Maar ook op uitnodiging van de cast om woorden te herhalen (‘hard, harder!’) of mee te klappen op het ritme wordt gretig ingegaan. Slechts een enkele keer als een gedeelte van de doorgecomponeerde voorstelling wat te lang dreigt te worden, verslapt de aandacht even. Maar dat is maar even, want de vaart zit er het hele uur dat de voorstelling duurt helemaal in. Net als in het boek. Lennox en de gouden sikkel. Mooi is dat.

Tournee vanaf 12 januari t/m 6 april 2025.

Libretto: Maarten van Hinte
Componist: Bnnyhunna (Benjamin Ankomah) i.s.m. Neo Muyanga
Dramaturg Wout van Tongeren
Decor: John Lippens en Koen Jantzen
Video: Wes Broersen
Kostuums: Iris Elsrodt