Judah is moedig. Zonder zich te beklagen slaapt hij tussen daklozen in een vieze tunnel en trotseert verbaal en fysiek geweld. Hij logeert in door kakkerlakken geteisterde pensions waar de huurders met zijn tweeën in een bed slapen. Hij praat met een bendeleider, met een metroperron-schoonmaker, met mishandelde kindermeisjes, met gangsters en werksters. En schrijft een verrassend hoofdstuk over puissant rijke jongeren die zich volgooien met champagne en cocaïne en zo ongeveer doodgaan van verveling.

Steeds nieuwe aanvoer

Er lijkt een scherp onderscheid te bestaan tussen de nationaliteiten uit het voormalige Gemenebest, waarvan de grote immigratiegolf in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw plaats vonden en de golf nieuwkomers van na de open grenzen in Europa. Uit het Oosten komen Polen, Roemenen, Bulgaren en Albanezen binnen. Mensensmokkelaars zorgen voor de aanvoer van vluchtelingen, vaak jonge mannen, uit Afghanistan, Irak, Iran en natuurlijk Syrië. Een van de Afghaanse jongens vertelt nauwgezet zijn hele reis, betaald door de familie en de dorpsbewoners. 10.000 dollar tot Athene, en van daaruit moest hij het verder zelf uitzoeken.

Beslagen ruiten in de nacht

Is het schokkend? Eigenlijk weten we het allemaal wel. En toch word je gegrepen door de precisie en nabijheid van deze levensverhalen. Judah’s stijl is heel direct, alles in de tegenwoordige tijd, soms zo ritmisch dat je zijn informanten hoort praten, ademloos haast, om van alles zo compleet mogelijk verslag te doen. Dit is Londen, zeggen ze er vaak bij. Wist je nog niet hè. Het is nog veel moeilijker dan je ooit dacht.

Alle wijken en buurten komen aan bod. Judah geeft zo een mooi beeld van de gentrification – de afgelopen decennia zijn de cirkels om het centrum heen steeds opnieuw in bezit genomen door de rijken. Arbeidersbuurten worden gesloopt om plaats te maken voor dure appartementen. De onderklasse verdwijnt naar de meest afgelegen buitenwijken. De schoonmakers, bouwvakkers en huishoudelijke hulpen reizen uren per dag naar hun werkplek. Een mooi beeld geeft de schrijver van deze forenzen als hij ’s nachts om vier uur met een drom mensen op de bus naar het centrum wacht en zich naar binnen wurmt, tussen de slaperige massa achter de beslagen ruiten.

Dickens?

Dit is Londen, maar het is het beeld en het voorland van alle grote Europese steden. Misschien is de schrijver in zijn enthousiasme en nauwgezetheid iets te uitvoerig geweest. Een goede eindredacteur had wellicht hier en daar kunnen schrappen en de forse 427 pagina’s tot een wat handzamer aantal terug kunnen brengen. Desalniettemin is dit een boeiend verslag van het Londen dat in sommige opzichten sinds de dagen van Dickens niet veranderd lijkt.

Massa en macht, oorspronkelijk gepubliceerd in 1960, al eerder vertaald en nu in Athenaeums ‘Grote Bellettrie’-serie verschenen, is een moeilijk te classificeren boek. Canetti bestudeert zijn onderwerp vanuit sociologisch, psychologisch en filosofisch perspectief, maar draagt ook allerlei antropologische voorbeelden aan om dieper tot de omgang tussen mens, massa en macht te komen. Tegelijkertijd spreekt uit dit boek historisch besef en literair inzicht. Hierdoor ontstijgt Massa en macht de gebruikelijke wetenschappelijke ordening, en heeft het boek een publiek ver buiten de academie gevonden.

Beweeglijkheid

De Joodse Canetti, die verder onder andere de roman Het Martyrium en Het boek tegen de dood schreef, werd geboren in Bulgarije en groeide op in Engeland, Oostenrijk, Duitsland en Zwitserland. Vanaf 1939 woonde hij in Londen, tot hij in 1972 naar Zürich terugkeerde, waar hij tot zijn dood in 1994 zou wonen. Het is verleidelijk parallellen te trekken tussen deze fysieke beweeglijkheid en zijn veelzijdige oeuvre, in het bijzonder Massa en macht.

In dit boek buigt Canetti zich over het fenomeen van de massa, dat hij uitgebreid typeert: er zijn dichte massa’s, open massa’s, hetzemassa’s, dubbelmassa’s, meutes, symbolen (over de Hollanders: ‘De massa der mannen vereenzelvigt zich met de dijk’, aangezien die ‘begin en eind van zijn nationale leven’ is) en zo verder. Canetti schrijft over geweld en bevelen, over de macht die uit staan of zitten spreekt en de relatie tussen macht en tijd. En over meer.

Inzichten

Ondanks die veelzijdigheid is Massa en macht geen richtingloos boek, geen studie die in elke richting uitwaaiert en nergens aan land komt. Daar komt Canetti’s literaire kant in het spel, die alle informatie ordent en op begrijpelijke wijze presenteert. Bovendien lijkt op elke pagina minstens één mooi inzicht of goede formulering te staan, dikwijls provocatief aangezet en zo de lezer uit zijn of haar vaste plek halend:

Zodra de epidemie zich heeft gevestigd, kan ze in niets anders meer uitlopen dan in de ene, gemeenschappelijke dood van allen.

Waarna Canetti verdergaat over ‘welbekende verschijnselen, waarvan het eindpunt uit lijkenstapels bestaat’.

Niet iedereen houdt van massa’s, maar Elias Canetti is er duidelijk door gefascineerd. Wat dat betreft is het jammer dat uitgeverij Athenaeum geen voor- of nawoord heeft opgenomen, waarin meer over dit vreemde, schitterende hybride werk verklaard kan worden. Wie weet wat dat voor macht op zou leveren.