De begraafplaats van Praag en het onderwerp — een complottenbouwer in de grootse en chaotische negentiende eeuw — zullen op het eerste gezicht aan Dan Brown doen denken. Maar uiteraard, en gelukkig, doet de inhoud dat niet.

Eco’s hoofdpersoon in deze historisch correcte roman is de verzonnen kapitein Simonini. Hij leidt aan een vreemde vorm van geheugenverlies en wordt door ene Sigmund Froïd aangeraden via ‘autohypnose’ zijn leven te reconstrueren. Simonini’s reconstructie brengt de lezer bij allerlei grote gebeurtenissen in de tweede helft van de negentiende eeuw: beginnend bij het revolutiejaar 1848 via de opmars van Garibaldi en de Italiaanse ‘Risorgimento’, naar de Parijse Commune en de Dreyfus-affaire. Tegen deze achtergronden verdient Simonini, als notaris, zijn geld met het vervalsen van documenten. En niet enkel testamenten, maar vooral authentieke documenten die dienen om complotten aan te tonen. Van de jezuïeten, de vrijmetselaars en allerlei satanisten, en het liefst verzint Simonini over de Joden.

Odi ergo sum
Al van jongs af aan is Simonini vervuld van een hevig antisemitisme. Het hoofdstuk waarin Simonini wordt geïntroduceerd heet ‘Wie ben ik’, en wat volgt is een reeks tirades tegen alle rassen, en natuurlijk met name de Joden. Siminoni’s lijfspreuk is ‘Odi ergo sum’: ik haat dus ik ben. Steeds weer voert Eco heel gevat personages op die in hun uitspraken onbewust de volstrekte onzinnigheid van dergelijke rassenhaat blootleggen. Daarvoor is Simonini blind, maar hij ziet wel waarin de kracht van complotten schuilt, zo blijkt uit hetgeen hij over Dumas pères Joseph Balsamo beweert:

Dumas biedt eenieder die gefrustreerd is (individuen zowel als volkeren) de uitleg voor diens falen: het was iemand anders, op de Donderberg, die je ondergang heeft beraamd.

Wanneer Simonini doorbabbelt over zijn afkeer van de Joden, dreig je soms bijna de verwerpelijkheid daarvan te vergeten. Vakkundig voorkomt Eco dat, door toespelingen op de ‘eindoplossing’, of een tussenzinnetje als ‘arbeit macht frei’.

Naast haat staat Simonini’s leven in het teken van eten. Bij wijlen, soms op het irritante af, lijkt De begraafplaats van Praag een culinaire gids. Ook in de beschrijvingen van de complotten put Eco uit zijn eruditie. Natuurlijk ligt aan de basis van het complot de haat, gecombineerd met de bruikbaarheid ervan in het politieke machtsspel. Simonini plagieert uit bestaande complottheorieën, zoals Sue’s Le Juif errant. En heel belangrijk: hij heeft een goed gevoel voor de tijdgeest in zijn keuze voor de juiste vijand en diens wapen.

~

Al een eeuw lang doet de Parijzenaar niets liever dan barricades opwerpen, en dat die vervolgens bij het eerste het beste kanonschot bezwijken, lijkt hem niet te deren: barricades werp je op om je een held te voelen.

Maar spannend als een avonturenroman wordt het boek jammer genoeg nooit. Hoewel de oorzaak van Simonini’s plotselinge geheugenverlies lang een raadsel blijft, is het van begin af aan duidelijk dat Eco Simonini opvoert als de auteur van de Protocollen van de wijzen van Zion. Vergeleken met Eco’s andere grote complottenroman De slinger van Foucault, nog erudieter, ingenieuzer, en veel duizelingwekkender, legt De begraafplaats van Praag het simpelweg af. Maar het is wel een échte Eco, en dus voor de liefhebber een aanrader.

Daan Heerma van Voss weet in zijn debuutroman Een zondagsman tussen de regels door een haarscherp beeld te schetsen van de pijn, woede en schuldgevoelens die Oscar krenken na het ongeluk. Oscars lijden wordt nergens breed uitgemeten maar is van een meer ingetogen soort, zodat de lezer de tragiek voelt sluimeren. Dat er af en toe een tragikomische noot wordt toegevoegd maakt het boek net even wat luchtiger en dat is prettig.

Spullenman
Na de val sluit Oscar zijn praktijk zodat hij meer tijd heeft om bij Ellen op bezoek te gaan in het ziekenhuis. In die vreemde wereld, die wordt beschreven als ‘lege tijd, gegoten in een mal van beton en glas’, bouwt hij een schaduwbestaan op. Gezien de vele nachten dat hij naast Ellen op een stretcher slaapt, woont hij praktisch in het ziekenhuis. Op den duur bouwt hij zelfs een vriendschap op met een zieke bioloog. Die doet hem de prachtige belofte dat hij hem afscheid zal leren nemen.

Wanneer Oscar niet in het ziekenhuis is, slentert hij door Amsterdam en haalt herinneringen op aan Ellen. Ze blijken twee heel verschillende personen te zijn. Oscar is meer een spullenman en kijkt ook met die objectiverende blik naar mensen. Hij let op lichaamstaal en analyseert de gezichten van zijn cliënten, maar kan zich maar moeilijk verplaatsen in een ander. Ellen kan dat juist wel heel goed en valt daarmee in de categorie mensenmens. Die tegenstelling tussen dingen en mensen, denken en voelen is een belangrijk thema in Een zondagsman.

Mensenmens
Oscar vraagt zich af of dat lichaam in het ziekenhuisbed zijn Ellen nog wel is. Nu Ellen niet meer bij bewustzijn is, vindt hij het moeilijk om haar nog als zijn vrouw te zien. Dat Ellen in comateuze toestand nu meer ding dan mens is, confronteert hem met zijn eigen tekortkomingen. Hij ziet in dat het soms belangrijker is een mens met gevoelens te zijn dan om alles altijd te objectiveren. Hij realiseert zich dat hij zelfs na een aantal jaar huwelijk maar heel weinig van Ellen weet.

Om zijn verdriet een plek te kunnen geven, probeert hij ook dat te objectiveren. Hij probeert één te worden met het verdriet, maar slaagt daar niet in. Hij sport dagelijks zodat zijn lichaam na een fysieke pijnroes gevoelloos wordt. Oscar blijkt uiteindelijk niet in staat om zijn waarnemingen en zijn denken te verbinden met zijn gevoel.

Ingetogen en beklemmend
Heerma van Voss legt in Een zondagsman een oprechte en ingetogen stijl aan de dag. Hij beschrijft knap hoe Oscar worstelt met zijn sluimerende maar overweldigende gevoelens. Een leuke bijkomstigheid is dat de vele wandelingen die Oscar maakt om zijn lege bestaan op te vullen en ook het slot van het boek, dat op oudejaarsavond valt, een knipoog is naar De avonden van Reve.

De wijze waarop in deze roman de machteloosheid wordt vormgegeven is erg overtuigend. De tijd staat stil terwijl het leven met verdriet doordrenkt raakt. Een zondagsman is een debuut om trots op te zijn.