Over het Begrip Ironie, met Continue Verwijzing naar Socrates, uit 1841, onderzocht hij de socratische ironie (Socrates stelde zich in zijn gesprekken onwetend op). De hier opnieuw uitgegeven tekst, Ironie, is het tweede deel van zijn proefschrift.

~

Romantische ironie

Kierkegaard onderzoekt de ironie die op dat moment in Centraal-Europa een hoge vlucht heeft genomen. Hij analyseert de opvattingen van enkele Duitse filosofen en schrijvers: Karl Wilhelm Ferdinand Solger, de gebroeders Schlegel, Ludwig Tieck en de felle kritiek die Hegel op hen leverde. Hoewel hij Hegel volgt in diens opvatting dat de romantici doorgeschoten zijn in hun pogingen alle kunst, en zelfs het gehele bestaan, ironisch op te vatten, weigert Kierkegaard in navolging van Hegel de ironie helemaal af te schrijven.

De ironie moet in bedwang worden gehouden. Maar wanneer men daarin slaagt, wordt een leven mogelijk dat het waard is menselijk genoemd te worden. Kierkegaard eindigt met een pleidooi voor een begrensde opvatting van de ironie:

Zoals er zonder twijfel geen ware wetenschap mogelijk is, zo kan men zeggen dat er zonder ironie geen echt humaan leven mogelijk is. […] Men moet dan ook waarschuwen tegen de ironie als tegen een verleidster, men moet haar ook aanprijzen als een leidsvrouw.

Te veel, te weinig?

Uitgeverij Boom werpt zich de afgelopen jaren op als de grote popularisator van het filosofische boek. In dat licht bezien is de serie Kleine Klassieken een lovenswaardige poging belangwekkende teksten voor een breder publiek toegankelijk te maken. En wat betreft de vorm slaagt de uitgeverij glansrijk. Het enige probleem is dat de inhoud doorgaans gewoon doorwrocht denkwerk is. Dat vereist een zekere affiniteit met de filosofische traditie waarin geschreven wordt. En toewijding van de lezer.

Op deze specifieke uitgave valt vooral aan te merken dat het enerzijds te veel en anderzijds te weinig is, wat de lezer voorgeschoteld krijgt. Hoewel het tweede deel van Kierkegaards proefschrift zich expliciet bezighoudt met het contemporaine begrip ironie, is het onmogelijk zijn overpeinzingen los te zien van zijn onderzoek naar de socratische ironie. Het gevaar bij dit soort ondernemingen, het opnieuw uitgeven van slechts een deel van een werk, is dat het los in de ruimte komt te hangen. Helaas lijkt dat af en toe inderdaad het geval. De keuze van de uitgever is echter gemakkelijk te rechtvaardigen: een drie keer zo omvangrijke bundel was alleen interessant geweest voor Kierkegaardadepten, doorgewinterde Socratesonderzoekers en overijverige studenten.

Enigszins paradoxaal zou ook gesteld kunnen worden dat het boek juist te omvattend is voor de lezer die de uitgever waarschijnlijk voor ogen heeft. De inleidende beschouwingen en het laatste hoofdstuk, ‘Ironie als beheerst moment’, geven inzicht in het wezen van de ironie. Maar de kritische beschouwingen over Kierkegaards tijdgenoten, verreweg het grootste deel van het boek, zijn vooral interessant voor wie enige achtergrondkennis heeft. Wie echter niet schrikt van namen als Schlegel en Tieck kan dit verder sympathieke boek met een gerust hart aanschaffen.

Conversaties.

Daarin paraderen naast zeventien Fransmannen ook onze eigen Johan Polak, die een persoonlijke vriend van Siebelink was, de Amerikaan James Purdy en de Franse Tsjech Milan Kundera. Zes van de twintig zijn geïnterviewd, zodat een titel als Conversaties niet erg voor de hand ligt. Kundera leeft nog, maar Siebelink laat na de overlijdensjaren van de overigen te geven. De bundel komt van pas voor wie met de Franse literatuur kennis wil maken, die overigens gruwelijk snel bezig is van de oude stempel te worden. De meer ingewijde lezer kan zijn geheugen wat opfrissen en lezen hoe Siebelink de schrijvers en dichters karakteriseert.

Betrokken
Hij is vast een leraar Frans geweest (met pensioen inmiddels) die zijn lessen danig voorbereidde, zijn leerlingen niet als kleuters behandelde en evenmin over hun hoofden heen zeverde. Siebelink geeft in betrekkelijk korte bestekken een helder en betrokken beeld van schrijverschappen. Aangestoken door de talloze uittreksels van zijn leerlingen is hij alleen wat al te royaal met het navertellen van verhaallijnen. Dat komt wat schools over. De dichters hebben het geluk er compacter af te komen.

Er passeren geen benijdenswaardige levens, nogal ingedeukt als die zijn door amoureus, alcoholisch, lichamelijk, geestelijk en/of ander ongerief. Niet weinig eindigen ze door de hand aan zichzelf. De heren (dames keken wel uit) vonden het hun taak tot het uiterste te gaan, veelal ook in hun fictie, die daardoor niet altijd even leesbaar was. Ze wilden bijzonder zijn in een getemde wereld. ‘Alles is toegestaan in de queeste van een groots bestaan,’ aldus Siebelink. Roger Vailland schreef: ‘Weer boven water komen uit de zachte waanzin van jazz en gin, op een twijfelachtige morgen… en men is gelukkig… en gebroken.’

Toppers
In de jaren dat Siebelink aan de portretten werkte, telden alle schrijvers stellig nog mee. Inmiddels is dat voor sommigen anders. Zo werd spirituele zwartkijker E.M. Cioran (1911) in de nasleep van de woelige jaren zestig op het schild gehesen van menig jonge Franse intellectueel en voorts wereldwijd vertaald; maar zijn roem bleek kortstondig. Milan Kundera maakte enorme furore met De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, zo’n succesroman waarvan verfilming niet kon uitblijven. Maar wie kent Kundera nog? Emmanuel Bove was bij leven en welzijn een meer dan geslaagd auteur, raakte na zijn dood in diepe vergetelheid en beleefde een herwaardering waar Siebelink accuraat op inhaakte. Maar die opleving was van korte duur. De vertalingen liggen opgetast in het antiquariaat.

Jammer dat Siebelink niet in een epiloog vermeldt hoe het inmiddels gesteld is met de belangstelling in het algemeen en zijn eigen belangstelling in het bijzonder voor deze auteurs, wier portretten hij destijds schreef. Wat niet wegneemt dat toppers als Verlaine, Proust, Mallarmé en Rimbaud nimmer aan glans zullen verliezen. Zij sieren menige boekenkast en zijn onverkort in vertalingen beschikbaar, al kun je je afvragen hoe driftig ze nog gelezen worden. Aan Jan Siebelink zal het niet liggen.

Dienstreizen van een thuisblijver is het komische relaas van een schrijver die luid protesterend de tol van zijn roem betaalt.

Sinds 1984 heeft Maarten ’t Hart niet veel meegemaakt. Toen verschenen – ook in de serie Privé-domein – zijn boeiende en geestige jeugdherinneringen: Het roer kan nog zesmaal om. Maar het roer ging niet meer om, en de levenskoers van de schrijvende bioloog heeft sindsdien weinig verbazing gewekt. In Nederland bleef hij succesvol als auteur van ambachtelijk bereide romans en verhalen. Maar ook in Engeland, Zweden en vooral Duitsland werd zijn ‘wunderbar altmodische‘ vertelkunst beloond met indrukwekkende verkoopcijfers en grote populariteit.

Wat Maarten het liefst wil
Kan Maarten ’t Hart door dit succes nu doen wat zijn hartje begeert: de ganse dag lezen en schrijven? Neen. Want o, wat zijn de verplichtingen talrijk die zijn status als sterschrijver hem opdringen: interviews, filmopnames, fotosessies, voorleesavonden, en het ergst van allemaal: buitenlandse auteursbezoeken. Het kost hem een voortdurende inspanning om het knellende juk van al deze ‘onzalige nevenactiviteiten’ zoveel mogelijk van zijn schouders te lichten.

Het liefst zou ’t Hart zijn huis zelden verlaten. ‘Laat me toch met rust!’, roept hij de bemoeizuchtige buitenwereld toe. Hij is een volbloed Stubenhocker, een honkvaste huismus die diep terneergeslagen raakt als zijn uitgever hem weer eens op een ‘doodvermoeiende tocht’ naar het buitenland stuurt. Want daar staan hem louter gruwelen te wachten. Zoals hotelbedden waarin hij geen oog dichtdoet, of een gnoomachtige, zwaarbebrilde Zweedse bewonderaarster die hij op een boekenbeurs wanhopig van zich af tracht te schudden.

Wat Maarten allemaal meemaakt
Dienstreizen van een thuisblijver is een niet heel sterk samenhangende verzameling autobiografische geschriften die altijd onderhoudend en meestal ook vermakelijk zijn. Of ontroerend, zoals het verhaal over ’t Harts Hongaarse vertaler en diens blinde vrouw, die hem eeuwig dankbaar blijven voor een hervonden paspoort. Verder laat hij opdringerige Duitse vrouwen door een nijdige bok van zijn erf jagen, breekt hij zijn been, wordt hij door zijn Duitse uitgeefster duchtig financieel belazerd, treft hij onder een kerk een sm-kelder aan en beschuldigt een plagiator hem van plagiaat.

In een van de meer essayistische verhalen gaat Maarten ’t Hart de Nederlandse literaire coterie te lijf met een serie observaties over het ‘primatengedrag in het reservaat der letteren’. Daarbij terloops meldend dat men hem uit afgunst over zijn commerciële succes nooit grote literaire prijzen heeft toegekend. Dit betoog mondt uit in een wild-ironisch pleidooi om Arnon Grunberg, ‘het grootste talent aller tijden’, ‘deze Rembrandt der letteren’, in godsnaam dan voortaan maar álle literaire prijzen te geven, een oplossing die de juryleden veel leeswerk en de schrijvers veel spanning zou schelen.

Waar Maarten een hekel aan heeft
Gul en aanstekelijk is ’t Hart in zijn lof voor dierbare schrijvers en componisten, en vaak komisch nurks in de boutades tegen wie hem minder goed bevalt. Sommige hekelingen lijken nogal lukraak uitgedeeld, zoals wanneer hij componistenbiograaf Maynard Solomon enkele iets te krasse verwijten maakt, waarbij hij diens naam overigens tot vijf maal toe verwart met die van de bioloog John Maynard Smith.

Voorts gaat de auteur van Dienstreizen nog tekeer tegen mobiele telefoons, auto’s, hotelkamers, calvinisme, laat opstaan, rechtsverkrachting, zevendedagsadventisten, voetbal en gelukkig ook nog tegen die ‘verpletterende gruwel’ die popmuziek heet.

Waarvan akte.