Bryson woont al vele jaren in Engeland en herinnert zich hoe hij als piepjonge twintiger voor het eerst het eiland bezocht.  In die tijd, zegt de inmiddels 64-jarige schrijver, kwam alles wat de moeite waard was daarvandaan. Bryson somt een hele lijst op, van The Beatles tot Elizabeth Taylors liefdesleven. Nu, ouder en sinds kort officieel Brits staatsburger, trekt hij de conclusie in een land te wonen dat hij domweg niet meer herkent:

Het is een oord met heel veel beroemdheden van wie ik de namen niet ken en de talenten niet kan onderscheiden, een land met acroniemen als BFF, TMI of TOWIE die me moeten worden uitgelegd (…), en met veel mensen die een ander soort werkelijkheid lijken te ervaren dan de werkelijkheid die ik ken.

De Bryson-lijn

Bryson reist in De weg naar Little Dribbling langs zijn eigenhandig uitgestippelde Bryson-lijn, die begint in Bognor Regis en eindigt in het noordelijke Cape Wrath. De Bryson-lijn ontstaat wanneer hij wil weten hoe je het verst in een rechte lijn door het land kan trekken, zonder zout water over te steken. Niet dat Bryson zich wanhopig aan zijn ontdekking vastklampt, hij benut haar als een baken dat hem de weg wijst.

Veelal wandelend verkent Bryson het land waar hij zo verknocht aan is. Onderweg dist hij legio feitjes en anekdoten op en komt in situaties terecht waar alleen hij in verzeild kan raken. Zo beschrijft Bryson al op de eerste pagina hoe hij een slagboom op zijn kop kreeg. Ook heel erg grappig zijn de fictieve gesprekjes die hij voert met chagrijnige winkelbedienden of onwillige pubeigenaren. Bryson mag dan van oorsprong Amerikaan zijn, zijn gevoel voor humor is, naast fantastisch, zonder meer Brits.

Karakter

Hoewel je op iedere pagina de kans loopt in een onstuitbare lachbui te belanden, zit er ook een serieuze ondertoon in het boek. Bryson blikt terug op zijn leven, op zijn aankomst in het prachtige land dat hij aan de andere kant van de oceaan vond. Daarbij vraagt hij zich geregeld af waarom al het goede, het mooie vaak niet bewaard kan worden. Zo neemt hij lelijke bushokjes om het algemeen verval mee aan te duiden. Waarom moeten die dingen zo afzichtelijk zijn? Waar is het karakteristieke Groot-Brittannië gebleven? Dingen die niet altijd even efficiënt of zinvol waren, maar die het leven wel een zekere kleur gaven. Hij ziet ze beetje bij beetje verdwijnen.

Hernieuwde kennismaking

Het is deze mengeling van humor en melancholie – en Brysons grote schrijftalent – die De weg naar Little Dribbling (overigens geen echt bestaande plaats) tot een heel fijne leeservaring maakt. Bryson neemt je mee op reis, niet op een afstandelijke manier vanaf de achterbank (en verder je mond houden!), maar juist op een heel persoonlijke manier. Hij beleeft een hernieuwde kennismaking met zijn land, met al het moois én met al het lelijks. Hij vertelt openhartig over het ouder worden en de slijtage waaraan zowel Groot-Brittannië als zijn eigen lichaam onderhevig is. Dit alles op ontzettend humoristische wijze, maar het zou zonde om die serieuze bijklank te missen. Want schuilt er in ieder grapje geen kern van waarheid?

De orde van de Tempel, dat weten we nog van school, was een christelijke ridderorde die een rol speelde tijdens de kruistochten naar het Heilige Land in de twaalfde eeuw. Een geschiedenis die tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreekt. Haar gedachtegoed was gestoeld op twee pijlers: het ideaal van ridderschap en dat van monastiek leven. Hugo van Payns, de geestelijk vader van de orde, richtte zich tot Bernardus van Clairvaux om geestelijke ondersteuning. Want dat het er bij die ridders toentertijd niet geheel volgens Bijbelse beginselen aan toe ging, is een understatement.

Criminelen

Bernardus was zelf een ridderzoon en wist dus goed met wat voor volk hij te maken kreeg. In zijn eigen woorden: ‘[Onder hen] vind je er maar een paar die níet behoren tot de categorie criminelen en tuig, rovers en heiligschenners, moordenaars, plegers van meineed en overspel.’ De roep om een gedragscode groeide. Ook na de grote verliezen die de tempelridders ten beurt vielen, vroegen velen van deze ridders zich af wat hun missie nu precies inhield en wat hun nut als strijder was. In eerste instantie werd Liber ad milites templi dan ook geschreven om de gedemoraliseerde moraal te verbeteren. Dat Van Clairvaux tegen deze opdracht opzag, blijkt uit zijn initiële getreuzel. Maar uiteindelijk vangt hij zijn schrijven aan en ontstaat er een geschrift dat meer nastreeft dan enkel een bemoediging.

Complimenten

Bernardus was predikant en publicist, had over geheel Europa contact met de belangrijkste mensen van zijn tijd en reisde dan ook stad en land af als bemiddelaar, raadgever en vriend. Hij was behept met iets wat wij tegenwoordig charisma zouden noemen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Van Payns zo graag wilde dat juist hij dit traktaat zou schrijven. De Franse abt weet in simpele en heldere bewoordingen complexe materie over te brengen die voor velen begrijpbaar is.

Wat de vertalers op uitmuntende wijze hebben weten te waarborgen is deze helderheid. Voor mensen anno 2016 is er bijna niets zo ver weg als de wereld die Bernardus schetst, ruim negenhonderd jaar geleden. Wanneer een geschrift honderden jaren weet te overleven en niets aan kracht inboet, weet je te maken te hebben met een meesterwerk. Daarbij schreef Guerric Aerden, zelf cisterciënzermonnik, een inleiding tot het eigenlijke werk van Bernardus, die al een groot compliment verdient. Bernardus van Clairvaux lijkt voor even weer springlevend.

De grote boosdoener in dit verhaal is natuurlijk het e-book, de electronische en digitale bedreiging van ons papieren erfgoed. Kuitert neemt van meet af aan een duidelijke positie in: ze is niet tégen het e-book, maar probeert de opmars ervan te nuanceren door te stellen dat voor beide boekvormen een plaats moet kunnen zijn. Sterker nog, volgens de hoogleraar zou het e-book zonder zijn papieren bron helemaal geen bestaansrecht hebben.

Stoffige boekenkast

De directe aanleiding voor Het boek en het badwater is de constatering dat een aantal grote bibliotheken inmiddels zijn begonnen hun papieren boekenbestand om te vormen naar een digitaal beschikbaar en toegankelijk archief. Er wordt opgeruimd, een ontwikkeling die het gevolg is van doorgevoerde bezuinigingen en de algehele afwaardering van het papieren boek. Ook in de gemiddelde huiskamer is een gevulde boekenkast niet langer het zichtbare bewijs van geletterdheid, maar wordt deze vooral gezien als ‘stoffig, slordig en overbodig’.

In een tiental hoofdstukken behandelt Kuitert de bijzondere eigenschappen van boeken, waarbij ze zich niet beperkt tot alleen de fysieke vorm. Het gaat over de nabijheid en aanwezigheid, over het boek als tastbaar object, over de waarde van het lezen, over de sfeer van boekwinkels en de eigenaardige wereld van boekverzamelaars. Dit alles wordt doorlopend in verhouding gezien tot het oprukkende e-book en naar een voor de hand liggende conclusie geleid.

Serendipiteit

Dat e-book heeft veel voordelen, zo erkent Kuitert. Er is de handige vorm, de transportmogelijkheid, de opslagcapaciteit en de leesbaarheid, met name voor mensen die behoefte hebben aan een grote leesletter. Dan is er nog de populariteit van gadgets, in onze geautomatiseerde wereld een argument dat steeds meer nadruk krijgt, ongeacht de werkelijke inzetbaarheid van het product. Toch wijzen de verkoopcijfers vreemd genoeg niet op een algehele doorbraak van het e-book, terwijl tegelijkertijd de papieren-boekenverkoop gaandeweg minder wordt.

Die vaststelling maakt dat Het boek en het badwater een wat opgeklopte indruk wekt en dat Kuitert eerder een manifest tegen ontlezing in het algemeen schrijft dan een verdediging van het papieren boek. Ondanks dat komt ze met aardige inzichten, zoals het fenomeen serendipiteit – gericht zoeken naar iets en stuiten op het onverwachte – dat een kenmerk is van een speurtocht door de boekenkast. Dat is niet of nauwelijks mogelijk met een stapel gedownloade boeken op een e-reader.

Bundeltje papier

En zo is er nog veel meer te zeggen over de emotionele waarde van papieren boeken. De aanwezigheid ervan zorgt voor een telkens terugkerende gedachte aan de herkomst en de onvolkomenheden in het (zichtbare!) omslag en de bladzijden maken boeken tot ’tastbare dragers van leesherinneringen’. Het e-boek is in de ogen van de auteur niet anders dan een draagbare en goedkope versie van een duurzaam en waardevol origineel.

Kuitert heeft met deze samengestelde publicatie geen wetenschappelijk verweer geschreven. Het boek en het badwater is een collage van teksten en bijeengesprokkelde fragmenten die als verzameling een onderhoudend essay oplevert. De strekking is duidelijk: laten we voor het kortstondige leesgemak de e-reader ter hand nemen, maar voor de diepe vervoering onze toevlucht blijven zoeken tot dat uitnodigende en aanraakbare bundeltje papier.