De foto op de voorkant van het boek, waarop een piepjonge Grunberg de lezer enigszins spottend maar vol zelfvertrouwen aankijkt, geeft het al aan: dit is een jongen – een ‘eeuwige puber’ zoals hij zichzelf noemt – die vanaf het prille begin wist wat hij zou doen en worden. Dit boek is daar de weerslag van. Een bundeling van brieven, reminders en bedenkingen, geschreven tussen zijn 17e en zijn 23e. Ze zijn gericht aan een schare correspondenten: van uitgevers tot actrices en serveersters in Italiaanse restaurants.

Zoals dat in brievenboeken gaat, is de kwaliteit van de stukken wisselend. Waar het bij momenten adem happen is om zoveel stilistisch talent, zijn er evengoed kattebelletjes in te vinden van amper een paar zinnen met weinig literaire waarde. Maar toch slaagt hij er alsnog in daar iets van te maken. Zoals een ansichtkaart waarop hij noteert: ‘Alles gebeurt hier vandaag – nooit morgen of gisteren’.

Ontkiemend meesterschap

Qua stilistisch meesterschap kan Aan nederlagen geen gebrek niet tippen aan klassieke brievenboeken zoals Op weg naar het einde en Nader tot U (Reve) en Brieven uit Genua (Ilja Leonard Pfeijffer). Maar dat is ook geen eerlijke vergelijking: de brieven van Reve en Pfeijffer hadden van meet af aan een uitgesproken literair karakter en een brede doelgroep. Deze uitgave moeten we eerder op dezelfde hoogte plaatsen als het vorig jaar verschenen De brieven. Het schitterend verzorgde brievenboek van Frans Kellendonk, die veel te vroeg aan aids overleed. In beide boeken is ontkiemend meesterschap vast te stellen, net als de drang en wil om van de pen te leven, en het gebrek aan schroom om nederlagen en ontgoochelingen toe te geven.

En af en toe is het ook ronduit genieten, van kleine literaire traktaties als deze:

‘Ik begrijp dat je in de sombere periode zit. Ik kan niets tot troost zeggen. Alleen dat sombere periodes bij gevoelige zielen horen, als Beatrix bij Claus.’

Dit is een boek voor wie Grunberg wil leren kennen als ruwe diamant. Als de jongen die in het diepst van zijn gedachten al heel lang wist dat hij een groot schrijver zou worden. Of voor mensen die ervan houden de kiem en vervolgens de wordingsgeschiedenis van een kunstwerk van dichtbij mee te maken (in dit geval Blauwe maandagen, Grunbergs debuut). Bovendien bevat het boek een verhelderend notenapparaat voor extra duiding.

Kortom, Aan nederlagen geen gebrek is een schatkist om in te graaien, met weliswaar flink wat zilverpapier, maar ook authentieke juweeltjes.

Raspails boek verscheen al in 1973 maar werd nu pas naar het Nederlands vertaald. De reden ligt voor de hand: in het boek zetten een miljoen arme Indiërs per boot koers richting Europa. Daarmee is het boek, zoals men dat placht te zeggen, hoogst actueel.

Actualiteit is echter een journalistieke norm, geen literaire. Door De ontscheping op zijn actualiteitswaarde te beoordelen, beoordelen we het werk met normen uit de journalistiek – en dat leidt onvermijdelijk tot een oppervlakkige perceptie. De cruciale vraag is of het boek meer waarde heeft dan actualiteitswaarde?

Waarden


Dat antwoord is kort gezegd: ja. Raspail houdt het Westen een spiegel voor: wat zijn de door ons zo gekoesterde idealen als vrijheid, gelijkheid en broederschap, ons werkelijk waard? Houden ze stand als ze op de proef worden gesteld?

Raspail zet fictie in om de houdbaarheid van deze waarden te testen. In het verhaal kloppen de ‘verworpenen der aarde’ op de deur van Europa en komen ze die vrijheid, gelijkheid en broederschap, de door westerlingen gedragen idealen, letterlijk opeisen.

Invasie

Met een vloot van zo’n honderd schepen zetten een miljoen Indiërs koers richting het paradijs, dat wil zeggen: Europa. Ze komen uiteindelijk in Frankrijk aan, het land van de verklaring van de rechten van de mens. Raspail beschrijft hoe na de instroom de anarchie uitbreekt en het land overgenomen wordt door een bont gezelschap van de zojuist aangekomen Indiërs, andere gekleurde minderheden en blanke ‘collaborateurs’. Met deze succesvolle ‘inname’ als voorbeeld, zetten miljoenen andere armen koers richting Europa, waarmee de westerse beschaving ten einde komt.

De westerse beschaving wordt in dit boek vaak gekoppeld aan etniciteit. De veelvuldig aangehaalde strijd om het behoud van het blanke ras, voelt wat ongemakkelijk aan. Maar Raspail is er niet op uit om de lezer zich ‘gemakkelijk’ te laten voelen. Hij wil provoceren en de lezer aan het denken zetten.

Politiek tractaat

Daarin slaagt hij slechts gedeeltelijk. Het idee – het toetsen van gekoesterde idealen door ze tot de uiterste consequentie door te trekken – is een sterke kritiek op goedkope idealen die neerkomen op ‘een liefde die niets kost’ (Gerard Reve). In Raspails verhaal blijkt Europa wel bereid de kosten te dragen voor hun liefde, maar bezwijken ze onder de lasten. Willen we het daar op aan laten komen?

Maar dat deze kritiek niet goed uit de verf komt, ligt aan de uitwerking. Het boek is een politiek traktaat dat om opportunistische reden in fictie-vorm is gegoten. De karakters zijn ééndimensionale pionnen in zijn politieke schaakspel, geen serieuze karakters die je leert kennen en doorgronden. Raspail zet de linkse opiniemakers met een hoog stropop-gehalte natuurlijk schaakmat.

De ontscheping is een schaakbord waarin ‘links’ tegen ‘rechts’ speelt maar waar de schrijver ook de zetten van de tegenstander doet. Wie er wint, laat zich raden.