Raw Footage, 2006, video still (beeld uit gevonden documentair materiaal, courtesy Reuters & ITN (ITN Source)

Raw Footage bestaat uit twee naast elkaar geplaatste projectieschermen waarop gedurende meer dan een uur gelijktijdig verschillende beelden te zien zijn. Video-installaties met realistische, maar vervreemdende beelden vormen een belangrijk onderdeel in het oeuvre van Aernout Mik, maar nooit eerder gebruikte hij bestaand documentatiemateriaal. In media-archieven van onder andere Reuters en Independent Television News zocht en selecteerde Mik ‘restmateriaal’ van beelden van de oorlog in voormalig Joegoslavië.

Alledaagsheid

Het wordt al snel duidelijk waarom deze beelden het nieuws niet gehaald hebben. Zo op het eerste gezicht gebeurt er vaak weinig dramatisch. Tekenend is bijvoorbeeld de relatieve stilte; het geweld van een oorlog roept associaties op met lawaai en chaos, maar dat blijkt in de praktijk niet voortdurend zo te zijn. Zo laat Raw Footage geruime tijd onbeweeglijke vergezichten van een prachtig heuvellandschap zien dat zich langzamerhand vult met grijze wolken, veroorzaakt door de explosies en hevige vuurgevechten die zich daar klaarblijkelijk afspelen. Juist deze stilte, gecombineerd met de neutraliteit van de achterelkaar gemonteerde beelden, maakt dat de toeschouwer volledig op zichzelf teruggeworpen wordt. Door het ontbreken van commentaar of waarschuwende geluiden als geschreeuw of een alarm, groeit de betrokkenheid. Je wordt gedwongen mee te gaan in de realiteit van een voortdurende onheilsdreiging. Maar als er dan een jongen door twee mannen uit de rivier wordt gevist die écht dood lijkt te zijn en je vervolgens geconfronteerd wordt met beelden van lijken die op vrachtwagens worden gezeuld, kun je toch nauwelijks geloven dat het waar is wat je ziet.

Raw Footage, 2006, video still (beeld uit gevonden documentair materiaal, courtesy Reuters & ITN (ITN Source)

Overlevingsstrategie

Deze opeenvolging van beelden maakt dat de sfeer steeds grimmiger en onheilspellender wordt en hoewel je zelf al snel zin krijgt een potje te gaan huilen, valt het op dat de betrokkenen ter plekke eigenlijk heel weinig emoties tonen. Mensen lopen niet wanhopig rond in de smeulende chaos van versplinterd glas en meubilair, maar ondernemen dappere pogingen de boel weer bij elkaar te vegen. Misschien wel het meest aangrijpende van Raw Footage is dat de mensen aan dood, geweld en verwoesting gewend lijken te zijn geraakt; mannen in loopgraven schieten tussen het cola drinken en sigaretjes roken achteloos hun granaten af, een boer blijft met zijn trekker tussen de militairen rijden die zich met kalasjnikovs op zijn land hebben gevestigd en kinderen spelen oorlogje met houten, en schokkend genoeg soms ook met echte geweren. Dagelijks leven en oorlog grijpen naadloos en onbegrijpelijk in elkaar.

Zondebokken

Raw Footage is inmiddels geen ruw materiaal meer; met de keuze en volgorde van de beelden is ook dit videowerk geregisseerd. Wel blijft deze montage een verhaal zonder begin, zonder einde, en zonder climax. Miks geënsceneerde werk Scapegoats zou in die zin ook uit restmateriaal kunnen bestaan; ook in deze video-installatie van ruim een half uur, geprojecteerd op een groot, op de vloer staand scherm, is geen sprake van een traditionele verhaalopbouw. In een oorverdovende, drukkende stilte volgen allerlei onsamenhangende voorvallen elkaar op. De scènes spelen zich deels buiten in de zon af, op een soort parkeerplaats. Mannen en vrouwen, jong en oud staan in onduidelijke toestand op een rij. Mensen die deels in legerkleding gestoken zijn, lopen daar wat doelloos omheen of hangen in hun legervoertuigen. Hun strakke en soms bebloede gezichten vertellen de toeschouwer dat het om een oorlogssituatie gaat. Maar wie hoort waarbij; wie is de boosdoener en wie is de zondebok?

Scapegoats, 2006, afbeelding van de set, foto: Florian Braun, courtesy Galerie Carlier, Gebauer, Berlijn

De andere scènes zijn in een sporthal gemaakt. De kale betonnen vloer, omgeven door een tribune van witte en blauwe stoeltjes, vormt het decor voor nog meer onduidelijkheden; de mensen die buiten stonden worden hier opnieuw in rijen opgesteld, gedwongen te gaan zitten en hun handen te heffen. Even later staan ze echter weer en is de verhouding tussen slachtoffer en dader helemaal zoek. Als er wordt uitgezoomd zie je dat de sporthalvloer ook nog bezet wordt door een geïmproviseerde keuken met een druk kokende man, een brancard omcirkeld door mensen van het Rode Kruis en een verlaten, klassiek houten eetkamertafelset op een wollen tapijt. Hoewel er, afgezien van een kort en onverwacht geweersalvo, geen geluid is bij Scapegoats, neem ik aan dat het zich in Nederland afspeelt. De sporthal en de bijbehorende parkeerplaats, de kleding en de tassen die de mensen bij zich dragen, lijken dat te verraden. Los van de onlogische volgorde van de beelden, maakt ook dit herkenbare de beelden surrealistisch en misschien zelfs wel wat futuristisch.

Beeldconsumptie

Los van het Nederlandse aspect, brengt bij Scapegoats, net als bij Raw Footage, het ontbreken van een verhaallijn en het uitblijven van een climax het verwarrende, angstaanjagende en onberekenbare van een oorlog heel dichtbij. Je probeert voortdurend wijs te worden uit wat je ziet, om conclusies te kunnen trekken en te weten welke kant, welke richting je moet kiezen. De overeenkomsten tussen de twee videoinstallaties zijn niet toevallig; de reden voor Aernout Mik om in media-archieven te zoeken naar restmateriaal was een onderzoek om Scapegoats te kunnen maken. Juist de combinatie van het realistische en het geënsceneerde werk maken de oorlogsbeleving heel sterk. Op deze manier worden de dagelijkse, ongekunstelde realistische beelden van een land in oorlog samengebracht met beelden uit het hier en nu. Hij heeft hiermee de verwarring, angst en doelloosheid van een oorlog angstaanjagend tastbaar en voelbaar gemaakt. Toch gaat Raw Footage/Scapegoats niet alleen over oorlog. Het legt ook het verwachtingspatroon van de huidige beeldconsumptie bloot. Door onze gewenning aan televisie- en filmbeelden en de manier waarop in deze media doorgaans verhalen worden verteld, verwachten we een duidelijke verhaallijn, vaak vol met vaste elementen en aanwijzingen. Iedereen weet wel dat dit geen realistische weergave van de werkelijkheid is, maar in deze tentoonstelling wordt pijnlijk duidelijk dat verhaallijnen en aanwijzingen bij uitstek zaken zijn waaraan het in een oorlogssituatie ontbreekt.

Bijna onder de voet gelopen door rondrennende kleuters, lukt het me uiteindelijk toch de in het Dick Bruna Huis gevestigde CM Studio te bereiken. Hier heeft de in het begin van dit jaar aangestelde ‘Junior Museum Commissie’ van het Centraal Museum Utrecht haar eerste tentoonstelling gerealiseerd. Dankzij Nijntje en haar soortgenoten heeft het Utrechtse museum niet te klagen over een gebrek aan jonge bezoekers, maar studenten zien ze blijkbaar te weinig en daar moet deze commissie, die zichzelf in augustus bekend maakte onder de naam Xpose, verandering in brengen. Hun eerste wapenfeit is Humor vs. Art, waarmee ze rondom zes kunstwerken uit de vaste collectie van het Centraal Museum een onconventionele tentoonstelling hebben gerealiseerd.

~

Kinderparadijs

Deze aanpak vroeg duidelijk een bijzondere vormgeving, waarvoor de interieurkunstenaars van Decodel werden ingeschakeld. Opvallend is dat de ruimtelijke aanpassingen meer ruimte innemen dan de werken zelf. Zo valt Naar Huis (1990) van John Körmeling niet direct op in het cafédecor waarin het is opgenomen. De neon-oranje, metalen pijl met daarin de tekst ‘NAAR HUIS’ is naast planken met glazen en drank dwars op de muur gemonteerd. Ervoor staat een houten bar met tap en krukken. Ook hangt er een televisie met daarop de bijdrage van Anne Jan Toonstra waarin de beelden van dr. Phil associaties oproepen met een aan de bar gekluisterde man die helemaal niet naar huis wil, maar die liever de barman als zijn persoonlijke therapeut misbruikt.

Ook het werk van Harmen Brethouwer trekt beduidend minder aandacht dan de grote houten knuffelbeestenbak die ervoor staat. Brethouwers Ada en ik… Het groene werk (1986-1989) bestaat uit een houten plaat waaraan een briefje hangt met de tekst ‘Ada en ik nemen geen kinderen’. Peter Pannekoeks persoonlijke analyse over het al dan niet nemen van kinderen, die hij al wandelend door de Condomerie met ons deelt, is vastgelegd op video. Je moet wel de knuffelbeestenbak in klauteren en je installeren op de ministoeltjes bij het minitafeltje waarin de tv is gemonteerd om zijn analyse te kunnen zien.

Luuk Wilmering, Vier iconen 1995-1998. Photo & copyright Centraal Museum, Utrecht

Kleine misdaden

Door de uitgebreide vormgeving en het commentaar van de cabaretiers wordt de kijker in een bepaalde richting geduwd. Dit verkleint je eigen associatievrijheid, maar zeker bij het minimale werk van Brethouwer is dat eigenlijk wel prettig; het geeft je juist een ingang. Het duo Ewout en Etienne zorgt voor muzikale begeleiding bij het werk van Luuk Wilmering. Het hilarische lied over een cliniclown die niet al te gelukkig is met zijn baan en dit dreigt te gaan botvieren op de patiënten, lijkt in eerste instantie niet zo te passen bij de Vier Iconen (1995-1998). De serie van zo op het eerste gezicht identieke fotografische portretten van een kalende, ietwat loensende man met een grote bril heeft ook wel iets lachwekkends, maar wel op een meer meelijwekkende manier. De om het hoofd, in het goud aangebrachte tekst ‘If you saw me, would you kiss me?’ en zijn rood gemaakte lippen, versterken dit. Bekentenissen (1999), een portret van dezelfde man ditmaal hysterisch lachend, sluit echter volledig aan bij de belevingswereld van Ewout en Etienne. De achtergrond van het portret wordt gevuld door een tekst in blauwe blokletters die je deelgenoot maken van een reeks mensonvriendelijke, maar erg grappige kleine vergrijpen, zoals het laten proeven van een lepel sambal aan een gehandicapt broertje en het te water laten van de kisten gereedschap voor de schooltuintjes.

Gudmundsson, Sigurdur, Hazelnut 2001-2001. Photo & copyright Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz

Overbodige verkooppraatjes

De combinatie Sigurdur Gudmundsson en Omar Ahaddaf werkt wat mij betreft wat minder goed. Gudmundsson maakte drie reuzenbonbons die elk van een ander materiaal midden in een cirkel van rode, gecapitonneerde lage bankjes verleidelijk een voor een langsdraaien; Hazelnut (2001) bestaat uit blinkend metaal, Cherry (2001) is uit zwart graniet gehakt en Framboise (2001) heeft een coating van rode lak. Door het formaat ziet het er prachtig sprookjesachtig uit. Ahaddaf heeft daar met de registratie van het onsamenhangende gesprek dat hij met zichzelf voert eigenlijk niets aan toe te voegen. Maar humor is nu eenmaal persoonlijk. Zo vind ik ook dat het korte geluidsfragment dat Jeroen Bouwhuis maakte bij een werk van Jurgen Meekel niet kan tippen aan de meerwaarde van de titel: Warning, not a life saving device (1987). Het werk bestaat uit drie glazen weckflessen gevuld met opblaasbare olifanten die je met hun blauwe ogen, ondanks hun uitermate benarde positie blijmoedig blijven aanstaren.

In een telsell-achtig filmpje, geprojecteerd binnen een grote, geschilderde gouden lijst, prijst Samba Schutte in verschillende hoedanigheden en nadrukkelijk nagesynchroniseerd Nina Farkache’s bank Come a little bit closer (2000) aan als dé oplossing om contact te maken met je medemens. Het zitvlak van de leuningloze, langgerekte bank is gevuld met groenblauwe knikkers, waarop zes witte plastic schijven zijn geplaatst. Als je daarop plaatsneemt, kun je heel licht van de ene kant naar de andere kant glijden; dit geeft een heerlijk speeltuinachtig gevoel. Zo’n gebruiksvoorwerp, zeker als het ook daadwerkelijk uitgeprobeerd mag worden (helaas geen vanzelfsprekendheid in een museum), heeft eigenlijk geen extra aanmoediging nodig.

Maar mij hoor je niet klagen; in deze tentoonstelling is op een zorgvuldige en toegankelijke wijze geëxperimenteerd met het samenvoegen van verschillende disciplines. Het is een plek geworden waar je graag wat langer rondhangt en nog een biertje neemt. Of nog een bonbonnetje. En ook al weten de kleuters verderop allang dat het leuk kan zijn in een museum, zo letterlijk toestemming krijgen om hardop te lachen om kunst, da’s ook wel eens lekker.