De jaren zestig begonnen eigenlijk al in 1958, zo is te lezen in de begeleidende zaaltekst, met de val van het kabinet Drees, en duurde tot de oliecrisis in 1973. In deze periode groeide de economie en ontwikkelden zich – naar Amerikaans voorbeeld – een bloeiende consumptie-industrie en een levendige jeugdcultuur. De jeugd, ontwerpers, muzikanten, politici en kunstenaars; iedereen rekende af met de stijve normen en waarden van de verzuilde jaren vijftig.

Nieuwe vormen

Gerard Fieret, zonder titel, ca. 1970, Collectie Gemeentemuseum Den Haag

In de tentoonstelling zien we de futuristische kleding van ontwerper André Courregès, met ontwerpen waarin niet langer de slanke taille bepalend is, maar waarin met minirokken en broekpakken een volledig nieuw beeld van vrouwelijkheid ontstaat. In dezelfde periode verwierpen kunstenaars als Jan Schoonhoven en Henk Peeters in Nederland het romantische beeld van de worstelde kunstenaar. Hun werken werden opgebouwd uit zich herhalende ‘kille’ vormen in industriële materialen, die de persoonlijke expressie van de kunstenaar zoveel mogelijk uitsloten.

Dialoog met de maatschappij

Grensoverschrijdend zijn ook Yves Klein’s blauwe monochromen en Lucio Fontana’s doorgesneden canvas, die beide in Sixties! te zien zijn. De kunstenaars trachtten met menselijke ingrepen in hun werk, bijvoorbeeld door naakte vrouwen onder te dompelen in blauwe verf en als ‘levende kwast’ over het schilderoppervlak te laten rollen, de kloof tussen ‘kunst’ en ‘het leven’ te dichten. De poging kunst en het dagelijks leven met elkaar te versmelten gaat een stap verder met Constant Nieuwenhuis’ model voor een utopische samenleving New Babylon, waarvan een maquette in Sixties! wordt getoond.

Belangrijk voor ontwikkelingen in de kunst en massacultuur in de jaren zestig was ook de opkomende consumptie-industrie en de modieuze wegwerpartikelen die daaruit voortkwamen. Te zien zijn papieren jurken en opblaasbare fauteuils. Rond een bijzettafel in de vorm van een pinup girl schitteren iconen van de Amerikaanse Pop Art, zoals de gezeefdrukte Marilyn Monroe’s van Andy Warhol en schilderijen van strips van Roy Lichtenstein.

Twee papieren jurken, in originele verpakking: ‘Flower Fantasy’, ‘The Revolutionary Paper Fashion’ / Partydress Etiket: Hallmark, ca. 1966, Papier, bedrukt, Eén papieren jurk, in originele verpakking, ‘The Revolutionary Vliesstoff Fashion’, ca. 1969, Vlieseline, bedrukt, Gemeentemuseum Den Haag

De kunst, mode en design zijn in Sixties! getoond tegen een achtergrond van metershoge collages van krantenfoto’s, met beelden van onder meer studentenprotesten in Parijs, provohappenings en de toespraak van Martin Luther King. In de tentoonstellingszalen klinkt achtergrondmuziek van Janis Joplin en andere popiconen. In aparte zalen brengen de foto’s van Ed van der Elsken de vetkuiven, provo’s en leden van andere jeugdculturen van het roerige decennium in beeld, terwijl Gerard Fierets foto’s ons een indruk geven van het ruwe Haagse straatleven. Ook polygoonbeelden en oude televisieprogramma’s tonen ons de ‘gewone mens’ en toenemende invloed van de massamedia in de jaren zestig. Thema’s als ‘concrete materie’, ‘een nieuwe toon’ of ‘het persoonlijke is politiek’ vormen in de tentoonstellingszalen een gemeenschappelijke noemer voor verschillende verbeeldingen van de jaren zestig, zodat ontwikkelingen in kunst, mode, vormgeving en politiek associatief aan elkaar gekoppeld worden.

Gemist

Hoewel aan de hand van deze thema’s een goede indruk wordt gegeven van de veelheid aan parallelle ontwikkelingen in een roerige periode, komt de fascinerende ontwikkeling van de samenleving én de beeldende kunst door deze indeling vaak wat ongenuanceerd uit de verf. Over de artistieke ontwikkelingen die aan nieuwe kunstvormen als happenings vooraf gingen wordt bijvoorbeeld niet veel inzicht gegeven; waar zijn de environments? Voor een invloedrijke beweging als ‘Fluxus’ is in de thematische aanpak nauwelijks plaats ingeruimd – alleen de zeer oplettende bezoeker kan een manifest van fluxusoprichter George Maciunas terugvinden – terwijl er in 1964 nog een fluxusfestival in het Scheveningse Kurhaus, op een steenworp afstand van het Haags Gemeentemuseum, plaatsvond. Ook de ruchtmakende a-dynamische kunstwerken van onder anderen Wim T. Schippers en Willem de Ridders ‘Mood Engeneering Society’ en ‘PK-theater’ zijn niet terug te vinden in de tentoonstelling. En was de muziek van John Cage niet zeer belangrijk voor de ontwikkeling van de beeldende kunst, eerder dan Janis Joplin of Bob Dylan? En welke rol hadden beeldend kunstenaars nou eigenlijk in maatschappelijke ontwikkelingen zoals vrouwenemancipatie of de studentenprotesten in Parijs?

Clichés

Andy Warhol Campbell’s soup II Oyster Stew, 1969, Zeefdruk op papier, 88,9 x 58,4 cm, Particuliere collectie, Nederland

Sixties! is niet opgezet met de ambitie om volledig te zijn of om antwoorden te geven op al deze vragen, daarover is de begeleidende krant bij de tentoonstelling niet dubbelzinnig. Eerder is het streven een veelzijdig beeldessay te bieden, waarin de fascinerende ontwikkelingen in de jaren zestig herbeleefd kunnen worden. En inderdaad, de tentoonstelling is al met al een feest der herkenning en geeft een goeie indruk van de veelheid aan baanbrekende gebeurtenissen. Vele museumbezoekers zullen in de zalen meeneuriën met popidolen, zich de opwinding van de eerste minirok herinneren en met een glimlach terugdenken aan hun eigen tienerjaren. Voor hen zullen artistieke ontwikkelingen als Pop Art, Minimal Art of de levendige happenings een rol spelen in deze herinnering. Het is echter jammer dat de tentoonstelling niet met meer ambitie dan dit feest der herkenning opgezet lijkt te zijn. Sixties! ontleent zijn kracht aan het collectieve geheugen van de jaren zestig, opgebouwd uit beelden die zonder context tot clichés van een tijdperk dreigen te worden. Wat overblijft is een ‘gevoel’ van de jaren zestig – met een sausje van kunstgeschiedenis – dat niet op de feitelijke beleving is gebaseerd maar op de betekenis die de beelden van de jaren zestig in de loop der decennia hebben gekregen.

Met Keith Tysons Large Field Array heeft Museum De Pont een nieuwe topper in huis gehaald. Na eerst in het Louisiana Museum of Modern Art in het Deense Humlebæk tentoongesteld te zijn, is de zaalvullende installatie nu te zien voor het Nederlands publiek. Ditmaal is de installatie in omvang verdubbeld en bestaat uit zo’n driehonderd sculpturen.

Keith Tyson – Large Field Array (detail)

Met zijn Large Field Array onderzoekt Tyson, in 2002 winnaar van de prestigieuze Turner Prize, de complexiteit van de werkelijkheid die ons iedere dag van ons leven omringt. Deze werkelijkheid is volgens Tyson even wonderbaarlijk als angstaanjagend. In de installatie hebben verscheidene delen uit deze werkelijkheid een plaats gekregen. Dit varieert van een grote oranje voordeur via een bubbelende modderpoel en een schoorsteen inclusief meeuw tot een maïsveldje en de Twin Towers. Iedere sculptuur heeft een grondvlak van zestig bij zestig centimeter en onderling is er steeds een afstand van honderdtwintig centimeter tussen de sculpturen. Op deze wijze ontstaat er een Donald Judd-achtig grid, een constructie van de werkelijkheid, zoals Tyson, in zijn geboorteland Engeland bekend als ’the mad professor of art’, deze ziet. Ieder object heeft in dit grid zijn eigen plek, waarbij niets aan het toeval overgelaten is. Deze plek is bepaald op basis van psychologische, conceptuele, filosofische, wetenschappelijke en sociale verbanden. Op deze wijze vormt zich een overzichtelijk beeld van de werkelijkheid, waar je als anonieme toeschouwer doorheen kan wandelen en steeds weer een andere ervaringen op kan doen van die werkelijkheid.

Leven en dood

De eerste sculptuur die je tegenkomt is een baby in een couveuse, de laatste een grafsteen. Zoals de titel Large Field Array verwijst naar een grote ruimtetelescoop in New Mexico die continu het universum bestudeert, zo bestudeer je als toeschouwer dit universum, het universum van indrukken die je in een mensenleven op kan doen. Gefascineerd door de menselijke pogingen om de werkelijkheid in wetmatigheden vast te leggen, tref je tussen de sculpturen diverse verwijzingen aan naar de exacte wetenschap, van een DNA-keten, een model met driedimensionale meetkundige figuren tot een vierkante versie van onze maan. In eerste instantie ziet deze laatste er komisch uit, maar als beeld is de bedoeling duidelijk.

Keith Tyson – Large Field Array (detail)

De Large Field Array is geen instrument om de werkelijkheid te meten en te onderzoeken, maar om deze te ervaren. Deze ervaring uit zich vervolgens in religie, ook deel uitmaakt van onze werkelijkheid. Mozes’ wandeling door de Rode Zee is te zien in de installatie, maar ook een Boeddhabeeld en verwijzingen naar andere religies. Alles maakt deel uit van de werkelijkheid. De uitgebreidheid van de installatie, de verscheidenheid in sculpturen en onderwerpen en de mogelijkheid er vrij doorheen te lopen, maken het bezoek tot een zeer interessante ervaring. Nagenoeg iedere afzonderlijke sculptuur is herkenbaar als onderdeel van het dagelijks leven. Neem bijvoorbeeld het beeld waar een jongetje over de knie gaat bij zijn vader en een pak rammel krijgt. Je voelt mee met de pijn. Een ander herkenbaar voorbeeld is een draaiende wasmachine. De kunstenaar legt uit dat dit voor hem een verwijzing is naar de tijd, zich in een spiraal voortbewegend. Deze wordt weer gesymboliseerd door de op de wasmachine geplaatste wenteltrap, een levenscyclus. Verschillende kleine beelden hierop markeren een tijdstip. Een Kermit de Kikkerpop staat bijvoorbeeld voor 1972, aldus Tyson.

Reality check

Keith Tyson – Large Field Array (detail)

Zoals de Very Large Array in New Mexico een bepaald punt uit het universum vanuit meerdere gezichtpunten probeert te bekijken, probeert ook Tysons Large Field Array dit te doen met onze wereld. De installatie werkt als een enorme lens op ons bestaan. De sculpturen samen laten je als toeschouwer een dieper verband zien. Alles dat wij in ons leven ervaren, is onderling verbonden. Alles bestaat met een reden. Deze reality check die Tyson de toeschouwer aanreikt, komt aan als een rechtse hoek van zijn boksende naamgenoot. Tevreden en voldaan stap je na een bezoek aan het Large Field Array het museum dan ook weer uit, je meer bewust van je leven en je omgeving dan een paar uur daarvoor.