Tussen Peter Struycken (1939) en het Groninger Museum bestaat een goede band. Al in 1965 kocht het museum een werk aan van de kunstenaar en in de jaren negentig kreeg Struycken de opdracht het kleurenpalet van het museum te ontwerpen. Na drie tentoonstellingen -in 1967, 1984 en 1999- is Peter Struycken wederom met een expositie vertegenwoordigd in het Groninger Museum. Tijdens de huidige tentoonstelling staat vooral zijn werk in opdracht centraal.

Peter Struycken, TAPW 4 30 nov 88, 1988, Lakverf op perspex, 203 x 136 cm, Foto & copyright Centraal Museum, Utrecht.

Struycken heeft nooit moeite gehad met het aannemen van opdrachten naast zijn zelfstandige werk. Dit in tegenstelling tot veel generatiegenoten in de jaren zestig die werken in opdracht beschouwden als decadent. Ook bij het ontwikkelen van zijn stijl volgde hij zijn eigen weg. Met het destijds heersende abstract-expressionisme voelde hij geen verwantschap omdat deze stroming teveel was gericht op de persoonlijke belevingswereld van de kunstenaar. Struycken stond een meer toegankelijke kunst voor ogen die geënt was op onderlinge samenhang en variatie in plaats van willekeur.

Zo ontstonden in 1963 de Wetmatige Constructies. Deze werken bestaan uit een zwart vierkant waarbij Struycken de vorm, grootte en plaatsing van de onderdelen met eenvoudige berekeningen aanpaste. Beweging zou een blijvend element blijven in Struyckens werk, maar na Wetmatige Constructies zou hij steeds meer kleur gaan toevoegen aan zijn werk.

Struycken als pionier

Al toen de computer nog een nieuw fenomeen was, zette Struycken deze in bij het ontwikkelen van zijn beelden. Met behulp van computerprogramma’s creëerde hij gemanipuleerd toeval, het tegenovergestelde van willekeur. Gemanipuleerd, want toeval op zich geeft volgens Struycken voorspelbare resultaten, net als bij kansberekening, en is voor hem dus oninteressant.

In 1977 ontwierp hij zo met behulp van een aantal supercomputers van de Technische Universiteit te Delft een serie tapijten. Deze kleden -die overigens behoren tot zijn vrije werk- lijken geweven in een organisch patroon, maar wie beter kijkt ziet dat het geheel bestaat uit kleine vierkantjes die aaneengesloten lijnen of kleurvlekken vormen en dat er slechts drie kleuren gehanteerd zijn die samen verschillende kleureffecten veroorzaken. De tapijten zijn het resultaat van een computerprogramma. Met dit programma heeft Struycken de willekeur grotendeels op afstand gehouden, maar enige willekeur is onvermijdelijk: hij koos de beginkleuren en hij selecteerde de uiteindelijke resultaten.

Het uiteindelijke product is een weergave van de wereldlijke realiteit zoals Struycken die ziet. In die zin doet Struyckens werk post-impressionistisch aan. Net als de schilders van deze stroming is zijn weergave van de wereld opgebouwd uit kleine kleurdeeltjes.

Wervelstorm

Peter Struycken, Postzegel 1980, Collectie Groninger Museum.

In opdracht van het museum ontwierp Struycken een abstract patroon op de compositie …explosante-fixe… van Pierre Boulez. De muziekstukken van componist Boulez blijken goed te passen bij Struyckens werk. Ook Boulez hield zich namelijk bezig met series en het gereguleerde toeval.

Struycken maakte al eerder een ontwerp bij een compositie, maar dit keer ging het om een driedimensionaal werk. Op vijf manshoge projectieschermen worden verschillende projecties vertoond. Een verandering in de muziek veroorzaakt een wervelstorm van bladen die als in een flits verandert in een golvende massa. Het effect is indrukwekkend.

Al in het begin van zijn carrière heeft Struycken samengewerkt met architecten. Ook het maken van decoraties in gebouwen werd aanvankelijk niet gezien als een respectabele vorm van kunst. Struycken heeft zijn kunnen op dat gebied in de afgelopen jaren echter wel bewezen.

Voor de hal van het hoofdkantoor van Aegon in Den Haag ontwierp hij bijvoorbeeld tussen 1983 en 1986 een zogenaamde driedimensionale kleurstructuur. Honderden balletjes aan draden die tezamen een soort van mist vormen, mogelijk gemaakt met behulp een speciaal gecreëerd computersysteem. De kleuren van de bollen zijn bepaald door het laten kruisen van drie sinusgolven die de kleuren rood, groen en blauw in oplopende kleursterkte dragen. Zo is een zeer ruimtelijk werk ontstaan dat van elke hoek waaruit het bekeken wordt een ander beeld geeft.

Van enkele werken in de openbare ruimte, waaronder deze, zijn voor de tentoonstelling sferische panorama’s gemaakt door de acteur Carel Struycken (1948), tevens broer van de kunstenaar. Door een aantal foto’s digitaal te bewerken tot een geheel ontstaat een driedimensionaal resultaat. Dit blijkt een ideale oplossing voor het tonen van zulke objecten die natuurlijk niet wezenlijk naar het museum gehaald kunnen worden. Het publiek is op deze manier in staat met behulp van enkele knoppen ruimtes binnen te treden en deze te ervaren.

Struycken vs. Struycken

Peter Struycken, Betegeling particulier zwembad, Bentveld, 1999-2000, Fotograaf: Carel Struycken.

Het centraal stellen van Struyckens commerciële werk was een zeer goede keuze. In feite is het zelfs dat werk dat het meeste boeit. Dit is waarschijnlijk zo omdat de werken niet alleen maar producties zijn van de computer, maar zeer uitgedachte werken waarbij de omgevingsfactoren een grote rol spelen. Niet alle werken fascineren evenveel. De screensavers die Struycken in 1997 voor de bank Pierson ontwierp, blijven toch echt screensavers met het sluimerige effect van een lavalamp, hoeveel variaties ze ook mogen tonen.

Over het geheel bekeken is de tentoonstelling echter zeer geslaagd. Het getoonde werk geeft een goed beeld van Struyckens oeuvre en ontwikkeling en doet de kunstenaar zo recht. Alleen de felgekleurde muren, waarvan Struycken zelf de kleuren ontwierp, vormen vaak tezamen met de werken een soms wel erg bont geheel. Wellicht waren ‘saaie’ witte muren iets prettiger voor de ogen geweest.

In de eerste van twee selectierondes werden de 238 inzendingen teruggebracht tot een voorselectie van 96 kunstenaars, die gevraagd werden om elk twee schilderijen in te zenden voor de uiteindelijke jurering. Opvallend was de bruisende energie en de fantasierijke wereld die vaak uit de inzendingen sprak, zo vond de jury. “Feestelijke combinaties van verschillende categorieën”, waarbij abstractie in eenzelfde werk naast figuratieve elementen kan bestaan. Dit jaar ging de prijs naar Pascal van der Graaf, Simon Hemmer, Malin Persson en Marjolijn de Wit; allen schilders onder de 35 jaar, één van de voorwaarden voor deelname. Er werd voor de tentoonstelling, net als vorig jaar overigens, uitgeweken naar het Gemeentemuseum in Den Haag. Naast de vier winnaars die elk twee schilderijen tonen, is werk te zien van alle overige 24 kunstenaars uit de laatste ronde die het nét niet haalden, de ‘goede tweedes’, zeg maar.

Fantasiewereld

Marjolijn de Wit, Zonder Titel (2007)

Marjolijn de Wit schildert met grove streken campy taferelen in bruine, grauwe kleuren. Een kitscherig beeldje van een wit hondje, een bundel Amerikaanse vlaggetjes uitgestald op en rondom klaptafeltjes – Zonder Titel (2007) lijkt zowel een lugubere uitdragerij als een altaartje, de bodem bezaaid met schedels en een buste van Elvis als middelpunt. Op de achtergrond een bebost bergachtig landschap, een omgeving die aandoet als een kruising tussen een skipiste en een Belgisch bedevaartsoort. Uit al die losse voorwerpen spreekt, ondanks een grove kwast, een fijngevoelig oog voor detail. In de schilderijen van De Wit figureren dingen die het normaal gesproken eigenlijk niet waard zijn geschilderd te worden, maar door hun plek binnen de stillevens prompt belangrijk lijken.

Grijstinten maken de dienst uit op de doeken van Pascal van der Graaf. De geschilderde vormen lijken te groeien, maar in welke richting is niet geheel duidelijk; ze schipperen tussen een uit de bodem ontsprongen boom en een woest uit de hemel schietende windhoos. In For the Birds (2007) speelt Van der Graaf een spel met dieptes als in landschapsschilderijen. Een boomachtige vorm is omkleed met letters – teksten die met enig puzzelwerk zijn te lezen. Het blijken melancholische leuzen, soms helaas slechts holle one-liners die je eerder op vermolmde parkbankjes zou verwachten. Een wolkenlucht trekt op de achtergrond voorbij. Een grijswitte hemel als uit een stripverhaal in dikke lijnen en arceringen contrasteert met een zachtharig veld, een wuivende vlakte als een winderig graslandschap. Van der Graaf sleept je mee in zijn zwart-witte fantasiewereld, maar wie even met zijn ogen knippert ziet de verf weer. Vette lagen naast dun opgebrachte tinten en hard aangezet zwart vullen de schilderijen met techniek en rijke nuance.

Feestelijke stippen

Malin Persson, Reflection (2007)

De strak opgezette patronen van Malin Persson doorbreken de lijn van schilderachtige doeken in de tentoonstelling. Perssons schilderijen houden het midden tussen een opgeblazen computerafbeelding en een glas-in-loodraam. Bij haar geen kwaststreek of druiper, maar weloverwogen, in raster uitgedachte kleurvakken. Tussen deze vlakken een nauwe ruimte waarin zich bijna diepte openbaart. In Sound, silence, echo (2007) is het dan ook een visuele echo van het ingezette stramien die in deze tussenruimte zacht zichtbaar wordt. Het patroon op de voorgrond openbaart vormen die, onzeker als ze worden gevonden, ook makkelijk weer overgaan in iets anders, een andere orde die schuilgaat in het grid. In Reflection (2007) zijn de vlakken minder in getal, de meeste donker met soms bodemloze tussenliggende gaten – dieptewerking door kleur en ordening alleen. De schittering van de paar felle vierhoekjes herinnert aan een wateroppervlak met de weerspiegelde zon door een bladerdak, maar dan gevangen in Perssons rigide rasterveld. Het gevaar van een eenvoudige truc trotserend, weet ze binnen het haar zelfopgelegde kader tot intrigerende composities te komen.

Simon Hemmer, Fear of the Dark (2007)

In Simon Hemmers Zonder Titel (2007) lijkt het alsof we een fragment wereld voorgeschoteld krijgen. Een uitsnede van een groter geheel. Maar van wat? Eigenlijk is er, buiten de dessins en patroontjes, de horizontale lijnen en de als lampions hangende feestelijke stippen, niets dat houvast biedt. Toch is het werk niet zonder meer abstract. De drukbeschilderde vormen zijn horizontaal geordend, als hangend beddengoed bijna, soms tot en met de plooien aan toe. De lijnen die erboven lopen tonen zich een lucht, of een weerspiegeling daarvan. Fear of the Dark (2007) doet iets vergelijkbaars, maar dan beter. Een kubistisch aandoend lijnenspel deelt het doek in vloeiende vakken. Soms een doorkijk naar een duistere achtergrond, soms een reflectie van onbestemde kleurpatronen. Hemmer weet hier vorm en kleur spannend te maken. Felle vlakken, schichten, gevangen in een plastisch bruingeschilderd raamwerk. Het doet aan als een voorstelling van wuft sculptuur.

Popcultuur

Opvallend is dat de werkelijkheid steeds een belangrijke rol blijft spelen in de schilderijen. Hoewel ze geen naturalistische insteek hebben, en het schilderen zelf het uitgangspunt vormt, ligt in de abstraherende vormen en herinterpretaties, of juist in de fantasierijke, collage-achtige composities de wereld bij alle vier winnaars in hun verf op de loer. Ook in de andere schilderijen die te zien zijn valt dit op. Een strak en vereenvoudigd politie-uniform van Jorn Janssen, en ook Isabel Cordeiro’s architectonische ruimtes die bijna constructivistisch in vormen en vlakken oplossen zijn hiervan goede voorbeelden. De speelse wisselwerking tussen realisme en abstractie wordt aangevuld door invloeden uit de computer- en popcultuur. Van nageschilderde virtual reality-werelden tot goedkoop geëtaleerde hyperlinks in acrylverf; deze kunst bevindt zich middenin de schreeuwende tegenwoordigheid. Met de selectie biedt de tentoonstelling van de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst dan ook een voorzichtige maar verwachtingsvolle blik op de stand van zaken in de Nederlandse schilderkunst van vandaag en morgen.