De Zweedse schrijfster Ninni Holmqvist debuteerde in 1995 met de bundel korte verhalen Kostym. Haar werk is inmiddels in diverse talen vertaald. De eenheid is haar romandebuut, waarin ze zich direct waagt aan grote thema’s zoals de zin van het bestaan en het onvoorwaardelijke recht op persoonlijke vrijheid.

Luguber

De eenheid speelt zich af in Zweden, in een nabije toekomst. Er wordt een strikt onderscheid gemaakt tussen Onmisbare en Overbodige mensen. Voor de Onmisbaren is er weinig aan de hand, maar wie niet aan de wettelijk vastgestelde criteria voldoet, wordt in een ‘Reservebankeenheid voor biologisch materiaal’ geplaatst. Dat klinkt luguber – en dat is het ook – al blijkt dat degenen die in de Eenheid worden geplaatst, kinderloze vrouwen vanaf 50, en mannen vanaf 60 jaar oud, het niet noodzakelijk slecht hebben. De Eenheid heeft qua faciliteiten namelijk veel weg van een luxueus vakantieoord.

Naarmate het verhaal vordert, blijkt echter dat deze faciliteiten onderdeel zijn van een strategie die er voor moet zorgen dat de bewoners de motivatie verliezen om te rebelleren of trachten te ontsnappen. Geen overbodige strategie, want wie in de Eenheid zit, wordt onderworpen aan tal van psychologische en medische experimenten die soms bijzonder schadelijk zijn en fungeert daarnaast als levende donorbank. De Overbodigen leveren letterlijk stukje bij beetje hun bijdrage aan de maatschappij in de vorm van bijvoorbeeld hun netvlies, gehoorbeentjes en nieren. Tot uiteindelijk hun hart en longen worden geoogst, om zo het leven van een Onmisbare te verlengen.

Geen excuses

Het bovenstaande lijkt erg vergezocht, maar Holmqvist weet de wereld waarin dergelijke wetgeving mogelijk is angstwekkend dichtbij te halen door gebruik te maken van ijzig logische argumenten:

“Eerst kwam de wet die bepaalde dat ouders hun ouderschapsverlof precies gelijk moesten verdelen voordat het kind achttien maanden was. Daarna werd kinderopvang van acht uur per dag verplicht gesteld voor alle kinderen tussen de achttien maanden en zes jaar. […] Niemand loopt meer het risico om in een afhankelijke positie terecht te komen, in ieder geval niet vanwege de kinderen. Er is geen excuus meer om geen kinderen te krijgen. Er is ook geen excuus meer om geen inkomen te verwerven als je kinderen hebt.”

Daar valt rationeel gezien geen speld tussen te krijgen, mits je bereid bent om als samenleving afstand te doen van het individuele recht op persoonlijke zelfbeschikking. Democratie lijkt dan opeens een potentieel uiterst gevaarlijke staatsvorm.

Zwaard van Damocles

Het verhaal begint als Dorrit Weger haar intrek neemt in de Eenheid. Ze is een ongetrouwde en kinderloze schrijfster. Maar al is ze zelfstandig en niemand tot last, ook voor haar komt de dag dat zij wordt opgehaald om toe te treden tot de Eenheid. Na een zenuwachtige en wat onwennige start heeft ze het al snel eigenlijk wel naar haar zin. Ze maakt vrienden en wordt aanvankelijk voor onschuldige tests gebruikt waardoor haar verblijf alleszins draaglijk is. Toch wordt ze geregeld geconfronteerd met haar voorland, bijvoorbeeld als ze na het zwemmen de gemeenschappelijke doucheruimte binnenloopt:

“Voor ons stonden zes naakte vrouwen. Ze hadden allemaal een of meer operatielittekens, de meesten op hun buik. Twee vrouwen hadden kromme opgezwollen ledematen, een ander had duidelijk moeite met ademen.”

Maar ook al hangt haar toekomst haar als een zwaard van Damocles boven het hoofd, Dorrit maakt het beste van haar tijd. Ze begint aan een nieuw boek en wordt verliefd op een man, van wie ze totaal onverwacht zwanger raakt. Op dat moment lijken de machtsverhoudingen om te slaan; ze is immers niet langer Overbodig en als ze ook nog eens in het bezit komt van een sleutel, heeft ze alle touwtjes in handen.

De keuze die ze dan moet maken is echter geen makkelijke, want de geluiden die de nieuwkomers met zich meebrengen zijn verontrustend en schetsen een beeld van een maatschappij die op een gevaarlijk hellend vlak terecht is gekomen. Geslachtsziektes grijpen om zich heen doordat vrouwen onbeschermde seks hebben om zwanger te raken en steeds vaker worden kleine kinderen uit pure wanhoop ontvoerd. Dorrit vraagt zich af hoe zij zich als 50-jarige alleenstaande moeder moet handhaven in die samenleving.

Gortdroge logica
Het gevaar van dit soort toekomstliteratuur is dat de auteur zich verliest in pamflettistische stellingnamen en een overdaad aan sentiment. Wat dat betreft, houdt Holmqvist voldoende afstand en hanteert ze steevast haar gortdroge logica zonder tegelijkertijd de menselijkheid van haar personages uit het oog te verliezen. Ze waagt zich niet aan mooischrijverij en blijft ver van gemoraliseer. Haar schets van een op hol geslagen samenleving, die uit oogpunt van zuiver rationele uitgangspunten individuele vrijheden terzijde schuift, overtuigt mede doordat ze geen linkse of rechtse politieke meningen tussen de regels door laat schemeren.

Net als 1984 en This perfect day toont de Eenheid aan dat individuele vrijheid een voorwaarde is om de menselijkheid van een samenleving te bewaren. Holmqvist heeft deze boodschap overtuigend in onze tijd geplaatst. Via de meesterlijke laatste alinea, waar ze de afstandelijkheid laat varen en de onmenselijkheid van de Eenheid uiterst doeltreffend beschrijft, zorgt ze er voor dat het verhaal op een angstaanjagende maar prachtige manier heel dichtbij komt.

Kveta Legátová, pseudoniem voor Vera Hofmanova (geboren in 1919), heeft de door haar vastgelegde verhalen gehoord en ten dele zelf ervaren in de tijd dat zij als onderwijzeres in de afgelegen bergstreek Kopanice aangesteld was. Deze strafmaatregel had zij te danken aan het feit dat zij geen lid van de communistische partij was, en ook niet van plan was dit te worden. Legátová heeft deze verhalen, die spelen in het midden van de 20e eeuw en ook rond die tijd geschreven zijn, pas in 2001 gepubliceerd. Zij ontving voor dit werk de Tsjechische Staatsprijs voor Literatuur. Tevens is het boek verfilmd en heeft het in 2004 een Oscarnominatie gekregen voor de beste buitenlandstalige film.

Bewoners

In elk van de hoofdstukken krijgt het leven van een van de dorpsbewoners de hoofdrol. Zo heeft vroedvrouw en kruidenvrouwtje Lucka, samen met de priester, in de dorpsgemeenschap een bepalende rol. Lucka neemt geen blad voor de mond wanneer zij mannen uit het dorp de waarheid zegt en geen enkel huis in de streek heeft geheimen voor haar. Ze is erg gesteld op rekenwonder Zena en is bijna dagelijks bij haar te vinden. Zena weet overal geld uit te slaan. Ze begint daar van jongs af aan al mee door het rondbrengen van melk en het verkopen van handwerkjes. Er staat haar dan ook al duidelijk voor ogen waar ze later wil wonen; op een stuk weide bij het dorp met schitterend uitzicht.

De jongen Vratislav Lipka wordt als wees naar een klooster gebracht, maar door toedoen van een van de zusters, die in hem haar broer herkent, weer teruggebracht naar het dorp. Zijn voorgeschiedenis komt later in het boek naar voren: Legátová schetst ons zijn gewelddadige oom Michal, maar ook zijn vriendschap met de fantasievolle en leergierige Helenka. En zo gaat het met de meeste personages. Geen van de levensverhalen komt chronologisch tot stand. De gebroken ribben van de knappe, katholieke Zuzanka, die haar ouderlijk huis verlaat voor de protestante Marek, blijken later toch een andere oorzaak te hebben dan door Lucka wordt aangenomen. Dit houdt je fantasie levend en maakt je gaandeweg dan ook steeds nieuwsgieriger naar de invulling van de open plekken.

Natuur

In een interview heeft Legátová te kennen gegeven dat het leven voor de dorpsbewoners hard was. De mensen waren erg arm en de leefregels waren archaïsch, maar wel duidelijk. Duidelijk zijn ze inderdaad: vaders voeden op met straffe hand, moeders sloven in huis en het kinderleven is nog een onschuldig stadium waarin alle mogelijkheden open liggen. Ook is de natuur nog alom tegenwoordig. Het landleven mag dan hard zijn, het blijkt aanleiding te geven tot bijna euforische gevoelens:

“De weg was gevaarlijk, maar de voerman, rechtop en met de benen wijd uiteen, maande het paard tot een snellere draf. De wind rukte aan zijn haren, verdoofde hem, striemde ijzig over zijn vooruitgestoken borst, maar de man lachte, bedwelmd door de rit, hij lachte met een droge mond en over zijn wangen stroomden tranen.”

Het schone, het overweldigende, maar ook het ongenaakbare van de natuur krijgt in het hele boek regelmatig nadruk. Het eerste hoofdstuk ontaardt mede hierdoor bijna in een karikatuur van het romantische dorpsleven van 50 jaar geleden. Het is even doorzetten, maar vanaf het tweede hoofdstuk verdwijnen dit soort beschrijvingen iets naar de achtergrond en gaat je aandacht uit naar de belevenissen van de verschillende dorpsbewoners.

Legátová gebruikt vaak beelden die wij nu als cliché ervaren. Zo “schuifelden oude vrouwen met bundels sprokkelhout op hun kromme rug”. Bijna onvermijdelijk, gezien de periode waarin de verhalen zijn opgetekend, krijgt de roman daardoor een nogal gedateerde indruk. Dit wordt nog versterkt door het gebruik van woorden als ‘wildebras’, ‘knorrig’ of ‘snotneus’. Het dorp en zijn bewoners komen desondanks tot leven door de indringende gebeurtenissen die in het leven van ieder van hen voorvallen. Legátová wordt niet sentimenteel of melodramatisch bij dit alles en weet haar beschrijvingen vaart te geven waar het haar personages betreft. De vele natuurverwijzingen en het ouderwets aandoende taalgebruik creëren tijdens het lezen van deze knap geconstrueerde roman helaas een zekere afstand tot de hoofdpersonen en leiden vaak tot irritatie.

Het is ronduit een feest voor de lezer om door een veelzijdig en begenadigd schrijver als Hertmans meegenomen te worden op een tocht langs de doorwerking van het Griekse spreken in de tragedies in het denken over sprakeloosheid en onmondigheid bij negentiende-eeuwse romantici zoals Hölderlin en hun twintigste-eeuwse erfgenamen zoals Celan.

Sprakeloosheid

“Verlichting is de bevrijding van de mens uit zijn zelfverschuldigde onmondigheid.” Dat zijn de bekende woorden waarmee Immanuel Kant zijn opstel Wat is Verlichting? opende. Diens centrale leus voor de Verlichting, ‘Heb de moed je eigen verstand te gebruiken’, is nog bekender. Tegen dit Verlichtingsoptimisme in, laat Hertmans echter zien dat sprakeloosheid en onmondigheid bij de mens niet alleen het gevolg zijn van een gebrek aan moed om te denken. Na Kant, in de vruchtbare periode van de Romantiek en hun navolgers, staan er denkers en dichters op voor wie het verwerven van kennis het probleem van zwijgen en onmondigheid niet oplost, maar juist oproept. Hertmans schrijft: ‘Het resultaat van deze utopische waan [van de Verlichting, GJH] – dat we de wereld zouden kunnen doorgronden en kennen als een gesloten systeem, zoals dat ons op school werd beloofd – blijkt heel wat introverte zielen op zichzelf te hebben teruggeworpen.’

In de ervaring van deze ‘introverte zielen’ laat de werkelijkheid zich niet in een talige ordening vangen. Zo ontstaat de paradox van grote woordkunstenaars die in hun gedichten snakken en reiken naar een woordeloosheid die de taal tot zwijgen brengt. Het werk van deze dichters is hermetisch te noemen. Het is ontoegankelijk, maar op een andere manier dan het hermetisme uit eerdere eeuwen. Toen was hermetisme vooral een spel, een ‘alchemie met woorden’, maar vanaf de negentiende eeuw wordt hermetisme ook een manier om met ’tragisch gestotterde ‘on-zin” de wereldervaring van de romantici te verwoorden. Nietsbetekenende woorden, zoals Pallaksch dat Hölderlin op het eind van zijn leven zijn bezoekers toevoegde ‘als hij eigenlijk wilde zwijgen’, worden volgens Hertmans, ‘een existentieel litteken, een manier om voelbaar te maken wat niet anders, vooral niet eenduidig gezegd kon worden’.

Ironie

In de essays die in deze bundel bijeengebracht zijn, behandelt Hertmans niet alleen het probleem van de onmondigheid in de Romantiek, maar geeft hij ook een reeks belangwekkende overwegingen bij tragedies van Empedocles en Sophocles en houdt hij een scherp exposé over de verhouding tussen de ernstige romantische ironie die hij confronteert met de meer lichtvoetige, en in Hertmans’ ogen oppervlakkige postmoderne ironie. Elk van deze essays zijn zeer lezenswaard: ze zijn niet alleen prachtig geschreven, maar ook diepgravend. Hertmans weet op indrukwekkende wijze de inzichten van vele hedendaagse (veelal Franse) denkers in zijn betoog te incorporeren.

Het langste essay, dat bestaat uit de aantekeningen bij de voorbereiding van Hertmans’ toneelversie van de Antigone, bevat intrigerende observaties over deze tragedie en haar relevantie voor ons eigen begrip van de wereld. Tegelijkertijd maken ze Hertmans’ eigen positie duidelijk. Zijn lezing van Sophocles’ werk is door en door beïnvloed door denkers zoals Lacan, voor wie Antigone de enige, echte held van het stuk is. Maar is dit wel waar?

Geluk

Antigone bestaat alleen maar bij de gratie van de andere figuren zoals Ismene en Kreon en bij de gratie van het plot van de tragedie waartoe zij behoren. Het is dan ook niet bij voorbaat duidelijk wie hier degene is die de toeschouwer zou willen omhelzen. De één zal de voorkeur geven aan de burgerlijkheid van Ismene die temidden van de aanstaande strijd tussen Antigone en Kreon vooral pleit voor terughoudendheid om escalatie te voorkomen. De ander prefereert de ‘heteronomie’ van Kreon die, wat men er ook allemaal van vindt, hem in ieder geval in staat stelt te veranderen en om tot een ander inzicht te komen – wat is er menselijker dan zo’n verandering? Weer anderen zullen de waanzinnige koppigheid van Antigone omhelzen die zich op geen enkele manier laat beïnvloeden door omstandigheden. De mogelijkheid van deze vele voorkeuren laat Hertmans niet open. Voor hem kan alleen Antigone het hoogste vertegenwoordigen. Zoals hij schrijft: ‘Grote literatuur maakt de verbeelding van een samenleving altijd neurotischer, omdat ze de gevoeligste zenuw raakt – die van de angst voor verlies van geluk.’ Maar, zo zou de kritische lezer kunnen opmerken, geluk is ook iets teers dat wellicht beschermwaardig is en misschien niet zomaar met de hooghartigheid en eigengereidheid van een Antigone met voeten mag worden getreden.

Bij deze kleine kritische noot moet meteen het volgende worden opgemerkt. Het feit alleen al dat de essays dergelijke vragen oproepen en de lezer zo tot denken stemmen, laat het eminente belang van deze bundel zien. Hertmans heeft met het zwijgen van de tragedie een belangrijk thema aangesneden dat met het verschijnen van deze bundel nog lang niet uitgeput is. Het ongezegde, het zwijgen en de stilte heeft de afgelopen twee eeuwen een zeer grote rol in filosofie, literatuur en poëzie gespeeld. Het is voor de lezer te hopen dat Hertmans nog vaker op deze onderwerpen in zal gaan.