In het jaar 1506 vertrekt Michelangelo Buonarroti, dertiger en al befaamd beeldhouwer, in het geniep naar Istanboel. Op uitnodiging van sultan Beyazid II zal hij daar werken aan het ontwerp voor een prestigieuze brug over de Gouden Hoorn. De reis naar het oosten is tevens een sneer naar paus Julius II, met wie de trotse Michelangelo in ongenoegen leeft over een opdracht. Behalve een uitnodiging en een schets ontbreken de concrete aanwijzingen dat deze reis daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Een mogelijk bezoek van de huisartiest van het Vaticaan aan het centrum van het islamitisch wereldrijk was voor arabist Mathias Enard niettemin aanleiding voor een vrije interpretatie van de feiten.

‘Een uitbarsting van creativiteit’

De hardwerkende, ascetisch levende kunstenaar weet niet wat hij meemaakt als hij in aanraking komt met de feesten in de omgeving van de sultan. Het bruisende Istanboel trakteert hem op ware liefde en op wat zijn eerste kater lijkt. De achterflap van het boek verklapt dan ook alvast waar dat toe leidt: ‘een uitbarsting van creativiteit die hem een subliem ontwerp voor de brug oplevert’.

Constantinopel blijkt kortom een welkome inspiratiebron, en Enard benadrukt meermaals de invloed die de kennismaking met het Osmaanse Rijk op Michelangelo’s latere werk heeft. Michelangelo is onder de indruk van de mate van tolerantie die het Osmaanse Rijk kenmerkt. Terugdenkend aan de in 1492 uit Spanje verjaagde joden, mijmert hij: ‘Vreemde mensen, die mohammedanen, met hun tolerantie voor alles wat christelijk is.’

Stereotypen

In een interview met het Franse weblog Le globe-lecteur zegt Enard over zijn boek dat hij graag het verleden gebruikt om over het heden te spreken. Door eeuwenoude contacten en uitwisselingen tussen de islamitische en de christelijke wereld als uitgangspunt te nemen, positioneert hij zijn novelle dan ook in het maatschappelijk debat rond de positie van de islam in Europa.

Ironisch genoeg verzandt Enard op zijn beurt eveneens in stereotypen van een exotische wereld; zij het niet die van bebaarde, in esoterische bewoordingen fatwa’s over homoseksuelen uitroepende imams. Michelangelo vindt bezieling in pure, androgyne mensen die sensueel dansen, en van wie hij pas na meerdere ontmoetingen het geslacht kan achterhalen. Het is een wereld waar homoseksualiteit even wijdverspreid en geaccepteerd lijkt als heteroseksualiteit.

Alles in teken van het Schone

Te midden van dit alles worstelt de kunstenaar Michelangelo met zichzelf. Hij is immers niet zomaar een kunstenaar, hij is Kunstenaar. Alles wat hij doet staat in het teken van het Schone. Zoals het een waar Kunstenaar betaamt, is Michelangelo onnavolgbaar in zijn buien en temperament, en worstelt hij met de liefde. En hoewel hij over de gehele spanne van het boek geldproblemen heeft, blijft zijn missie helder:

[H]ij ziet dat hij in de greep is van een lichamelijk en geestelijk genot zoals alleen Kunst, en misschien ook opium en wijn, dat kunnen verschaffen.

Zo blijft Vertel hun over veldslagen, koningen en olifanten hangen in stereotypen. Het romantische stereotype van de kunstenaar die zichzelf buiten de maatschappij plaatst voor het ideaal van Ware Schoonheid, maar ook dat van de wereld die deze kunstenaar aantreft. Het is het klassieke Midden-Oosten als verwoord door schrijvers en dichters, en zo sensueel afgebeeld door romantische schilders als Gérôme en Délacroix. Het is precies deze traditionele weergave van het Midden-Oosten waar Enard zich van bedient die door Edward Said, en andere postkoloniale denkers na hem, als ernstig beperkt werd afgedaan.

Worsteling

De naoorlogse, ‘politiek correcte’ relativering van cultuurverschillen ligt de laatste jaren hevig onder vuur. Mensen willen weer kunnen oordelen over hun medemens; bij voorkeur aan de hand van, zogezegd, onverenigbare culturele tegenstellingen. Het is daarom opmerkelijk dat een verhaal dat onmiskenbaar is geschreven om deze tegenstellingen te overbruggen, eveneens put uit aloude stereotypen. Enard schetst een positieve en rijke weergave van het Oosten, maar put daarvoor uit typeringen van een wereld die onverenigbaar met het Westen zou zijn. Misschien is de novelle daarmee ook wel illustratief voor de intellectuele en maatschappelijke worsteling met globalisering en multiculturalisme; balancerend tussen een universeel cultuurrelativisme en het accentueren van onoverbrugbare culturele scheidslijnen.

De opzet van de roman lijkt misschien erg eenvoudig, maar auteur Jan van Mersbergen heeft zich er allesbehalve makkelijk vanaf gemaakt. In Naar de overkant van de nacht verwerkt hij drie verhalen. Hij verweeft Ralfs belevenissen tijdens carnaval naadloos met anekdotes uit diens liefdeloze jeugd en uit zijn huidige bestaan met zijn vriendin Sara. Ook haar vier kinderen spelen een belangrijke rol in het boek: de eetverslaafde Maybelle, haar jongere broertje Alvin en de doofblinde tweeling Helen en Nettie.

Relaas van een zatlap
In het begin lijkt het boek meer op het onsamenhangende relaas van een dronken man dan op een weldoordachte roman. Als lezer weet je aanvankelijk niet hoe de verschillende verhaallijnen zich tot elkaar verhouden. Pas op de helft van het boek wordt duidelijk dat deze carnavalsnacht voor Ralf veel meer is dan een wild drankfestijn. Voor hem is deze nacht een ontsnapping: het is zijn enige mogelijkheid om zelfzuchtig en onverantwoordelijk te zijn. Vanaf het moment dat Ralf kennismaakt met Sara’s kinderen, is zij bang dat hij haar zal verlaten. Ralf doet alles om te bewijzen dat hij bij haar zal blijven. Van Mersbergen beschrijft dat op een manier die balanceert op de grens tussen sober, nuchter taalgebruik en poëzie, zoals in de volgende passage naar voren komt.

Maar die middag bleef ik. En die avond ook. Ik had niets anders aan mijn hoofd dan Sara en de meisjes en de andere kinderen. De beslotenheid van dat rijtjeshuis met die heg ervoor. De volgende dag was ik er weer. Alles was duidelijk. Er was maar één doel, één enkele richting. Een eindeloos recht kanaal.

Ongemakkelijke overgangen
Door drie verschillende verhaallijnen samen te brengen, soms binnen de beperkte ruimte van enkele regels, benadrukt Van Mersbergen zowel de chaotische carnavalssfeer als Ralfs dronkenschap. Deze aaneensluiting van uiteenlopende anekdotes heeft dus wel degelijk een functie, maar wordt na enige hoofdstukken storend vanwege de soms ongemakkelijke overgangen. Zo vertelt Ralfs carnavalsvriend ‘De Lange’ over zijn bezoek aan een snackbar. Dit vormt voor Ralf de aanleiding tot een overgang naar een anekdote over Sara’s tweelingdochtertjes.

De Lange zegt: Ik bestelde een portie vlammetjes.
Helen en Nettie zaten bij het kampvuur tegen me aan, in de gloed.

En wanneer andere carnavalsvrienden van Ralf de taxi moeten worden ingedragen, staat er:

Eerst die lange, wijs ik. Dan die kleine voorin, anders komt de kots aan de bekleding.
Alvin moest een keer overgeven in bed.

Het boek staat vol met dergelijke overgangen; functioneel, maar storend in hun onhandigheid.  

Onbaatzuchtige liefde
Het duurt even om gewend te raken aan de toon van Naar de overkant van de nacht. Wie zich echter overgeeft aan de cadans van de carnavalsnacht zal in het boek een prachtig verhaal ontdekken: het relaas van een man die onderzoekt hoeveel hij kan en moet opgeven voor het geluk van een ander. De schrijfstijl van Van Mersbergen is prachtig poëtisch, en het is dan ook niet vreemd dat hij al jaren als een van de grootste Nederlandse literaire talenten wordt beschouwd. Van Mersbergen heeft keuzes moeten maken tussen de functionaliteit en esthetiek van bepaalde passages, en over zijn uiteindelijke keuzes valt te twisten. Ondanks enkele schoonheidsfoutjes is Naar de overkant van de nacht echter een beeldschoon boek geworden over altruïsme, verantwoordelijkheid, vrijheid en vooral over onbaatzuchtige liefde.