Het is de centrale vraag in deze essayreeks over de toekomst van de roman, waarin Oek de Jong werd voorgegaan door Van der Heijden, Palmen, Heijne en Möring. Het initiatief klinkt goed, maar onwillekeurig vrees je een originaliteitsgebrek. Want wat is er nog niet gezegd, welke nieuwe ideeën vallen er nog los te woelen? 

Het surplus van de roman
Gelukkig wil Oek de Jong niet enkel een lof van de roman schrijven. Hij wil het surplus van de roman benoemen, de literatuur van het beeld onderscheiden. Hij vangt aan met zijn eigen achterland: hij is even verzot op Fellini als op Stendhal, noemt zich kind van de roman én van de beeldcultuur. Goed uitgangspunt, denk je als lezer, en kom nu maar met argumenten waarom Misdaad en straf of The Corrections op te pakken als je ook kan neerzijgen bij al even meerlagige tv-series als Breaking Bad of The Wire.

Want uiteindelijk is dat de vraag: waarom zou een modern mens zich losmaken (‘losscheuren’) van alle constant aandacht vragende schermen, om zich uren- of zelfs dagenlang in complete afzondering te concentreren op een boek? Het probleem is dat Oek de Jong deze vraag onvoldoende op de spits drijft. Hij probeert het wel. In het wat verbrokkelde essay – meer beschouwing dan betoog – poneert hij telkens nieuwe stellingen. Bijvoorbeeld dat de roman bij uitstek een ruimte tot mijmering biedt. En dat, zoals Kundera zei, ‘de geest van de roman de geest van de complexiteit’ is. Een these die De Jong terecht aanvult:

In feite weerspiegelt de roman al gedurende een aantal eeuwen ons steeds scherper wordend bewustzijn van wie we zijn en van wat er zich in de wereld en in onszelf afspeelt.

Maar De Jong gaat voorbij aan bijvoorbeeld de genoemde tv-series, die bij de gratie van hun lengte op vergelijkbare manieren als de roman complexiteit weten te verbeelden.  

Droomtijd
Natuurlijk biedt de roman veel meer, of veel diepgaander dan film of tv-serie de mogelijkheid tot het verplaatsen in een andere wijze van ervaren. De Jong formuleert dit eleganter: ‘Het verrijkende van het lezen van romans is (…) het kennismaken met een onbekende, een andere sensibiliteit.’ Dan rakelt hij wat romangeschiedenisfeitjes op – Ulysses is ‘een notoir moeilijk boek’ –, citeert wat mooie teksten. Terloops schrijft hij iets wat hij, naar mijn smaak, meer aandacht had mogen geven. Namelijk het vermogen van literatuur om ons te betoveren, door het gevoel dat de lezer kweekt bij een hoofdpersoon of door de stem die ons een verhaal voorleest. De Aboriginals noemden dit ‘droomtijd’. Onuitroeibaar noemt hij ons verlangen naar deze betovering.

Een belangrijke kwaliteit van de roman ligt in het vermogen die droomtijd, ‘de ruimte van de ziel’, op te roepen. Kunnen de andere kunsten dit dan niet? Hierop antwoordt De Jong niets beters dan dat het lezen van romans veel tijd inneemt, daardoor meer indruk maakt en de lezer langer in die droomtijd verzonken kan houden – maar dit geldt ook voor de tv-serie. Dit idee van De Jong verdient een krachtiger onderbouwing. Want ik vermoed wel dat hij gelijk heeft: juist de literatuur kan die droomtijd bieden – in de vorm van een afgezonderde, puur geestelijke ruimte vrij van schermprikkels en doorgeschoten meritocratische principes.

Een verdere uitwerking van de droomtijdthese had het essay een meer eenduidige richting gegeven. Dit richtingsgebrek biedt De Jong bovendien de kans tot al te veel getut. Zo zegt hij opeens dat hij blij is dat er in Hongkong een verbod is ingevoerd op het afslachten van haaien voor enkel de vinnen. Natuurlijk is dat fijn. Ik vind dat, jij vindt dat. Maar waarom staat dat hier? Het is een sympathiek en sporadisch prikkelend essay, maar ik hield er een katterig gevoel aan over dat de gevierd romancier De Jong niets scherpers over dit onderwerp te zeggen had.

Het boek opent met een citaat over wetenschap van Robert Sapolsky. Een citaat ter geruststelling, dat de wetenschap niets afdoet aan de schoonheid van muziek. Blijkbaar was de auteur van mening dat hier behoefte aan was. Er leeft klaarblijkelijk een of/of-gedachte rondom de wetenschap. Of je geniet van de muziek, of je redeneert en verklaart de fenomenen en daarmee is het genot ‘dood’. Dit zijn echter twee verschillende werelden; de wereld van het genot en de wereld van het verstand. De waarschuwing lijkt eerder gericht aan het adres van de wetenschappers zelf. Dat ze niet moeten gaan denken alle problemen op te kunnen lossen. Er blijft nu eenmaal altijd ruimte voor het mysterie.

Het is overigens een waarschuwing die de auteur lang niet overal ter harte heeft genomen. Nogal eens reduceert Levitin allerlei ervaringen en denkbeelden tot haar neurologische basis (reductionisme). Dan staat er iets als: ‘onze hersenen hebben mechanismen ontwikkeld om zulk gedrag te belonen en aan te moedigen’. Maar klopt dit wel? Het zijn weliswaar onze hersenen waarin deze mechanismen ontwikkeld zijn, maar wij zijn het zelf die ervaringen opdoen en hierop ons gedrag laat beïnvloeden. Hierin spelen onze hersenen een belangrijke rol. Ze reageren bijvoorbeeld op de wisselwerking met de omgeving door en doordat stofjes op plekken in het brein komen die een ervaring van genot geven. Deze ervaring voelen we met heel ons lichaam, we ‘voelen’ deze ervaring niet met onze hersenen. Daar vindt slechts de chemie plaats.

Ontdekkingsreis
Toch leest het boek vooral als een ontdekkingsreis door het brein. Wanneer je muziek neurologisch bestudeert, kom je nogal wat tegen. Muziek refereert aan ons geheugen en doet een beroep op onze natuurlijke neiging naar gehelen. De gestaltpsychologen van de vorige eeuw blijken hiervoor een zeer robuuste verzameling regels opgesteld te hebben, waaronder de ‘gestaltprincipes van het groeperen’. Ook het verband met spraak en het leren spreken is interessant om te lezen. Hoe muziek ons gemoed bepaalt en hoe dit chemisch, fysisch en daarmee ook neurofysiologisch werkt, weet de auteur gepassioneerd uiteen te zetten. 

Met zijn passies vraagt hij het nodige van de lezer. Door de hoge informatiedichtheid leest het boek hier en daar nogal staccato. De auteur heeft de neiging tijdens zijn uiteenzettingen intermezzo’s in te passen waarin persoonlijke ervaringen en anekdotes alle ruimte krijgen. Te veel ruimte, waardoor de lezer gemakkelijk de draad kwijtraakt en die de vaart uit het verhaal haalt. De auteur zoekt hierin de grens tussen wetenschap en fictie. Het plezier van de schrijver is hierin voelbaar, alsof hij improviseert, maar of je als lezer op al deze anekdotes zit te wachten?  

Toegift
Naast een enorme hoeveelheid aan kennis over muziek – over ritmes, toonhoogtes, boventonen, frequentieverdelingen van boventoonreeksen, timbres, muziekgenres, verwachtingen, maatsoorten, en nog veel meer – maakt Levitin ook ruimte voor critici over muziekwetenschap, zoals de cognitief wetenschapper Steven Pinker. Wanneer Pinker muziek als slechts ‘auditieve kwarktaart’ afdoet, komt zijn felle kant naar voren. Alsof de schrijver na een heerlijk kabbelend middenstuk ineens fel van leer trekt in de apotheose van zijn symfonie. Met een gedreven argumentatie weet Levitin de dwaling van Pinker overtuigend te weerleggen. Een slotakkoord dat nodig was om dit ambitieuze boek in stijl af te sluiten en om eveneens af te rekenen met de eerdergenoemde minpuntjes van dit boek.