The Vincent Award Room, een wat weggestopt zaaltje op de begane grond van het Gemeentemuseum Den Haag, is tijdelijk omgetoverd tot kamer des doods. Met de kleine tentoonstelling Memento mori wordt hier op subtiele wijze getoond waar wij mensenkinderen het meest bevreesd voor zijn: het onafwendbare einde.

Dreigende zoektocht

Foto: André van Dijk

Op het eerste gezicht is er weinig subtiliteit te bespeuren: de grote doodshoofden van Hirst overheersen de bescheiden ruimte, de glasheldere grijns op het diepe zwart doet de adem even stokken. De kleurige vlinders ertussen, als enorme opgeprikte verzamelmodellen, lijken op te stijgen in hun fragiele transparantie. Het contrast is pakkend, het is onmogelijk om niet te blijven kijken.

In het naastliggende deel van de ruimte is de maatvoering van geheel andere orde. Hier moeten we met de neus tegen het glas om de kleine grafiekwerkjes van Rodolphe Bresdin en Odilon Redon goed te kunnen bekijken. De negentiende-eeuwse manier om de dood te laten zien is een dreigende zoektocht in vergelijking met de spierballenkunst van Hirst. Dat zou een dialoog genoemd kunnen worden, maar het is vooral een totaal tegengestelde manier van verbeelden. En van verwerken.

Metaforen

Rodolphe Bresdin, La mère et la mort, 1861

Het verloop in deze omgang met de dood begint bij de oudste van de drie kunstenaars. Bresdin (1822-1885) is nog verloren in het mysterie en laat op verhalende wijze zien hoe de dood een onverklaarbare aanwezigheid is: hij ligt op de loer en komt je halen als het eenmaal zover is. Zijn ets La mère et la mort (1861) is een aangrijpend voorbeeld waarop een moeder en kind geconfronteerd worden met het einde. In een overweldigende natuur zit de dood – in persona, inclusief zeis – druk gesticulerend de moeder te overtuigen van het onvermijdelijke. Het lijkt een haast alledaagse samenkomst waarbij het verdriet en de overgave van het gezicht van de moeder afstralen.

Odilon Redon (1840-1916) – leerling van Bresdin – slaat een nieuwe weg in. In zijn verbeelding is de dood een metaforische realiteit die op diverse manieren het levenseinde aankondigt. Redon is meer een vormgever dan een verteller: hij gebruikt sterke iconische composities om zijn boodschap over te brengen. De comic-achtige kwaliteit van de gemaskerde klokkenluider in Un masque sonne le glas funèbre (1882) is veelzeggend.

Weldadige angst

Damien Hirst, Memento (Skull), 2008, Monique Zajfen Collection

Voor Damien Hirst, kind van zijn tijd, heeft de dood niets mysterieus en hoeft het ook niet in metaforen verbeeld te worden. Met zijn grote fotogravures van geïsoleerde schedels laat hij de werkelijkheid in al haar naaktheid zien. Geheel in stijl met de oude vanitas-schilderijen is de confrontatie eenduidig: dit is letterlijk waar we heen gaan. De haarscherpe etstekening op het peilloze zwart geeft de Memento (Skull)- werken een intimiteit mee die beangstigend en weldadig tegelijk is. Opvallend is dat de afbeelding van de met edelstenen ingelegde schedel For the Love of God (2007) in deze tweedimensionale techniek veel oprechter binnenkomt: ontdaan van de glinsterende rijkdom en luxe is de betekenis vele malen sterker dan het door media en publiek overschreeuwde origineel.

Damien Hirst, Memento (Butterfly), 2008, Monique Zajfen Collection

Het zijn de vlinders – Memento (Butterfly) – die de dood van Damien Hirst vervolmaken. De felgekleurde lichtheid vormt een uitzonderlijke verbinding met de omringende doodshoofden. Naast de doorlopende cyclus van het leven wordt onze vergankelijkheid hier uitgebeeld op een wijze die niets aan duidelijkheid te wensen overlaat. Waar in vroeger tijden het begrip ‘Memento mori’ (‘Gedenk te sterven’) een calvinistisch dreigement inhield, is het de overwinning van de kunst die het vandaag tot een weliswaar onwenselijke maar draaglijke grootheid maakt.

De zee is een alomtegenwoordige aanwezigheid op het TodaysArt Festival van dit jaar. De bezoeker raakt onontkoombaar doordrongen van het ruisen van de wind, het bulderen van de zee en de smaak van het zout bij het aandoen van de verschillende locaties. Met de centrale thema’s vloeibaarheid en transparantie sluit de tentoonstelling The Fluidity Aspect van curator Petra Heck naadloos aan op de omgeving van Scheveningen. Water en de sociale, economische en politieke context daarvan is een terugkerend onderwerp in de getoonde kunstwerken. De expositie is gesitueerd in de kelders van het voormalige kantoor van Rijkswaterstaat, dat tot voor kort tevens het archief was voor het Joegoslavië Tribunaal. Dat juist voor dit gebouw is gekozen, dat voorheen hermetisch was afgesloten van de buitenwereld, is geen toeval. Zowel de waterrijke geschiedenis van het gebouw als de ontoegankelijkheid van de ruimte sluit aan bij de kunst die ingaat op de vermeende openheid en toegankelijkheid van de digitale wereld. ‘Fluidity’ slaat dus evenzeer op water als op de ongrijpbare vloeibaarheid van het internet.

Katja Novitskova, Approximation, 2014

Beelden en context

Verschillende werken in de expositie gaan over de ‘decontextualisering’ van beeld en tekst die door het internet wordt veroorzaakt. Heather Phillipson verduidelijkt dat in haar videowerk A Is to D What E Is to H (2011). De kunstenares laat met een schijnbaar willekeurige aaneenschakeling van beelden de vloeibaarheid van de digitale omgeving zien. Haar video toont de overstroming van informatie waarmee we dagelijks online worden geconfronteerd. Ook Katja Novitskova speelt in haar werk Approximation (2014) met de context van bepaalde beelden. Haar uitvergrote weergaven van een octopus en een gordeldier halen de dieren uit hun natuurlijke habitat – de natuur – én hun oorspronkelijke context – de website van National Geographic. Op deze manier maakt Novitskova de willekeur van digitale beelden duidelijk.

Oliver Laric, Lincoln 3D Scans, 2013

Traditie
De geëxposeerde kunst in The Fluidity Aspect is voor een groot deel futuristisch van aard. Toch is er wel degelijk een koppeling te maken naar de artistieke traditie van beeldhouwkunst en schilderkunst. Soms letterlijk, zoals bij de hightech aandoende sculptuur Prediction Tower, Hype Cycle (2014) van David Jablonowski waarin echt marmer verwerkt is. Soms meer onderliggend, zoals bij Constant Dullaart die met zijn video Silicon Silicate (2014) de dynamiek van de werkelijkheid onderzoekt. De bezoeker bekijkt het werk door het glas van het scherm, dat de kunstenaar driedimensionaal heeft gemaakt door een glazen decoratie erop te bevestigen. Hiermee gebruikt Dullaart het glas als een metafoor voor internet als ‘een venster op de wereld’. Een associatie met de schilderkunst als het traditionele raam op de werkelijkheid is hierdoor onvermijdelijk. Een werk dat zowel direct als indirect naar schilderkunstige thema’s verwijst is Lincoln 3D Scans (2013) van Oliver Laric. De muursculptuur lijkt van marmer gemaakt te zijn, maar is in feite een product van de 3D-printer. Bovendien is het beeld geen bedenksel van de kunstenaar, maar een kopie van een bestaand werk.

The Fluidity Aspect kent een overdaad aan diepzinnige lagen door de poging van de curator om ‘fluidity’ te koppelen aan zowel de politiek-economische problematiek van water als de quasi-transparantie van het internet. Verschillende kunstenaars bevragen met hun werk de groeiende toegankelijkheid van de digitale wereld. De moeilijk te vinden locatie, het gebrek aan tekstbordjes en het ontbreken van een duidelijke route maken de tentoonstelling echter niet toegankelijker voor de argeloze bezoeker. Desalniettemin is de expositie een geslaagde presentatie van enkele kritische hedendaagse kunstenaars. Wie een beetje moeite doet door zich te verdiepen in de hand out en zich laat meeslepen door de stroom aan interessante thema’s, treedt verhelderd weer bovengronds.