Van Dis, kort na de Tweede Wereldoorlog geboren, is de gentleman van de Nederlandse literatuur: keurig gekleed, welbespraakt en welgemanierd krijgt hij het land op de knieën wanneer hij ergens dit voorjaar De Wereld Draait Door overneemt en een drietal boeken aanprijst. Het is makkelijk te vergeten dat zijn debuut, de novelle Nathan Sid, alweer meer dan dertig jaar geleden verscheen.

Na die novelle verscheen een gestage stroom aan romans, (reis)verhalen en poëzie, waarin één thema overheersend is: de trauma’s van een in Nederland geboren zoon van twee verindischte ouders. Voor wie niet alleen Nathan Sid, maar ook Indische duinen en Familieziek heeft gelezen is het een bekend verhaal: vader sloeg en teisterde de jonge Adriaan, die met zijn witte huid en geboortejaar 1946 een mismatch was in het uit Indië gekomen gezin, tot hij – de vader – in de jaren vijftig jong overleed. Met deze vader heeft Van Dis al meerdere keren literair afgerekend, en nu, na al die jaren, is het tijd voor zijn moeder.

De grote zwijger
Aanleiding daarvoor was de dood van Van Dis’ moeder enkele jaren geleden, op bijna honderdjarige leeftijd. Ik kom terug vertelt het verhaal van de maanden voorafgaand aan haar dood, waarin zoon de schrijver een pact sluit met moeder de zwijgende leugenaar: hij een verhaal, zij een pil. Hij rijdt met haar onder andere naar haar Zeeuwse geboortegrond, waar hij over allerlei familieleden leert die hij nog niet kende; en zo gaat het daarna eigenlijk constant. De lijken en andere verrassingen vallen en masse uit de kast. Vanuit het perspectief van de zoon is Ik kom terug vooral een geschiedenis van de ontmaskering.

Haar Tweede Land, zoals ze het noemde, speelde een voorname rol in mijn romans, niet dat zíj er zoveel over sprak, nee, nooit, bedacht ik me, mijn op Java geboren vader dicteerde thuis de verhalen. Ik had me zijn leugens toegeëigend en er nieuwe aan toegevoegd. Mijn moeder was de grote zwijger thuis.

Ik kom terug is niet zozeer een poging de al bestaande leugens te corrigeren: er komen eigenlijk alleen maar leugens bij. Het is moeilijk in te schatten wanneer de stokoude moeder liegt en wanneer zij de waarheid spreekt. Ze is als het ware met haar leugens vergroeid: als ze zit, houdt ze een kussen voor haar buik. Meerdere keren betrapt haar zoon haar op contradicties in wat ze zegt, onmogelijkheden waar ze dan maar snel overheen stapt.

De zoon staat als het ware tussen de moeder en de lezer in. Bijna alles wat zij zegt, wordt door hem gekleurd. De niet al te subtiele eerste zin van de roman maakt dat al duidelijk: ‘We stonden tegenover elkaar, mijn moeder en ik.’ Wanneer haar laatste nog levende dochter uit Italië overkomt om voor de dan inmiddels stervende vrouw te zorgen, slaagt ze er ook nog eens in hen tegen elkaar uit te spelen.

Omgaan met de herinneringen
De schrijvende hoofdpersoon in Ik kom terug lijkt in alles (jeugd, levensloop, gedrag) op zijn schepper, en beschreven anekdotes komen overeen met verhalen verteld in Van Dis’ eerdere romans. Is Adriaan van Dis dan ook deze bijna parasitaire schrijver? Kortom, is Ik kom terug niet een roman, maar een memoire? Interessanter is de ontwikkeling die Van Dis’ Indiëromans doormaken.

Er kan een zekere lijn ontdekt worden, een beweging naar een empathisch vermogen die de hoofdpersonen in die romans langzaam maken. De uitgesproken haat jegens de vader uit Nathan Sid verdwijnt langzaam naar de achtergrond, en in Familieziek is er zelfs sprake van een soort verzoening. Voor het eerst komt de hoofdpersoon in het reine met zijn verleden en de persoon die zijn vader was. Ik kom terug is een volgende stap in dit proces.

‘In Nieuw-Guinea was ze nooit geweest, niet echt, maar Just [haar man] wel, zijn verhalen werden de hare,’ vertelt de schrijver over zijn moeder. Dit is zeker de kern van Van Dis’ Indiëromans, en misschien wel van zijn hele oeuvre: de overlevering van verhalen, het overnemen of toe-eigenen van andermans verhalen en leren omgaan met die herinneringen. Af en toe worden verhalen van de ouders die van de zoon; wanneer dat gebeurt, en gelukkig komt dat in Ik kom terug enkele malen voor, schittert Van Dis’ proza van levendig- en menselijkheid.

Ook Nolens’ nieuwe bundel Opzichtige stilte doet beroep op een semi-autobiografische context: de bundel is opgezet als een verslag van een opname in een psychiatrische kliniek en de daaropvolgende terugkeer in de maatschappij. Nolens heeft namelijk ook in zo’n kliniek gezeten, en dan is bij veel lezers een plus een al heel snel twee. Dat doet poëzie verwachten die dichtbij komt, maar de bundel blijft vaak op een afstandje van de lezer.

Dronken Jos

Opzichtige stilte begint met de afdeling ‘Kuur I’, gelijk het hoogtepunt van de bundel. Op het openingsgedicht na zijn alle gedichten in die reeks vrij streng qua vorm: zes keer twee regels. Die vastere vorm doet Nolens goed. Het stroomlijnt zijn gedichten en herinnert bovendien ook aan de strenge regels in een kliniek. Het taalgebruik is afwisselend behoorlijk kaal en bijna klassiek dichterlijk; de stijl beweegt zich ongeveer tussen ‘En dronken Jos had op kerstdag zijn moeder geslagen’ en ‘Neem ons de maat met de grootte van heel uw tekort’.

Het pijnpunt aan Opzichtige stilte is dat de bundel op ‘Kuur I’ na nergens echt dichtbij komt, of zelfs intiem wordt. In die reeks staan treffende regels en beelden, zoals ‘De wereld buiten de muren zit in ons hoofd / lawaai te maken en klinkt als een sneeuw op tv’ (met overigens een fraai enjambement). Ook in de andere afdelingen staan op zich prima beelden, die helaas binnen de context van de gedichten niet altijd even sterk overkomen. Dat is voor een groot deel een vormkwestie.

In de reeksen na ‘Kuur I’ laat Nolens namelijk de strakke vorm van zes distichons los. De tweede afdeling, ‘Kuur II’, bestaat uit vierregelige gedichten met een ABAA-rijmschema, en die vorm komt juist geforceerd over. Inhoudelijk maken de kwatrijnen weinig indruk  De laatste twee afdelingen van de bundel kennen bovendien überhaupt geen vormbeperkingen en voelen daardoor ook vrij vormloos aan. Het lijkt misschien een puur visuele aangelegenheid of strofes even lang zijn of niet, maar het gaat verder dan dat. Nolens’ gedichten lijken zonder vormbeperkingen vaak enigszins willekeurig. Nergens krijg je het gevoel dat ze nu precies zo zijn zoals ze moeten zijn, maar eerder dat het gewoonweg mogelijkheden zijn.

Quasi-verheven

Inhoudelijk zijn de laatste drie reeksen ook minder interessant dan ‘Kuur I’. In de derde afdeling ‘Ontslag’ staan bijvoorbeeld veel imperatieven, en daar moet je tegen kunnen. Hoewel de gebiedende wijs toepasselijk is voor iemand die opnieuw zijn richting in de wereld moet vinden, pakken de gedichten in ‘Ontslag’ niet zelden wat navelstaarderig uit. Bovendien is de toon pathetischer geworden:

Blijf bang.
Blijf bang en blijf bij je.
Maar blijf van nature gedwongen
de blikseminslag van je vrijheid te strikken
met blote fikken.
Doorboor met een tongkus je schrik.

Te vaak wordt Opzichtige stilte te abstract en quasi-verheven van toon om echt dichtbij te komen en aan te grijpen. Iets meer ‘dronken Jos’ en iets minder ‘de grootte van heel uw tekort’ had de bundel goed gedaan. Dat de meter doorslaat naar het tweede, is een gemiste kans voor een dichter die zijn werk zo erg wil laten verstrengelen met zijn leven. Van zo iemand wil je niet weten of hij na zijn ontslag uit de kliniek de blikseminslag van de vrijheid met zijn blote handen vastpakt, maar hoe hij zichzelf motiveert om ’s ochtends weer op te staan.