De opvatting dat enkel gelovigen werkelijk tot de essentie van Bachs composities door kunnen dringen is er een die gelukkig voor een groot deel achter ons ligt. Waarom zou iemand die van God noch gebod weet niet van Bachs muziek kunnen genieten? Vele luisteraars worden ontroerd tijdens het luisteren naar de eeuwenoude muziek. Zie alleen al het aantal mensen dat jaarlijks door Bachs Passies wordt gegrepen en nooit meer losgelaten. Echter, wie enkel de cantateteksten bestudeert zal vermoedelijk niet tot tranen toe geroerd worden. Is het dan alleen de muziek die beklijft of bestaat er wel degelijk de mogelijkheid iets uit deze teksten te destilleren?

Worsteling
Wie de vraag stelt moet hem beantwoorden en wie zou dit beter kunnen dan de man die veertig jaar lang de Bachcantatediensten in de Rotterdamse Laurenskerk leidde: Barend Schuurman. Ook Schuurman worstelde met de teksten. Zoals hij het zelf omschrijft bewogen deze zich voor hem tussen ‘vrome onzin’ en ‘dit kan niemand meer serieus nemen’. Enkel de muziek het werk laten doen was geen alternatief en dus begon dit project om de libretto’s te duiden. Dat resulteerde in dit prachtig vormgegeven boek. ‘Deels om de teksten vanuit de traditie te kunnen begrijpen, maar ook om van daaruit lijnen te trekken naar de huidige tijd.’

Schuurman beantwoordt de vraag wat toch aan te vangen met deze religieus doorspekte teksten door gebruik te maken van een zeer gestructureerde opbouw. In het eerste deel behandelt hij een aantal cantates voor alle zondagen van het jaar en die voor speciale gelegenheden. Was Bach een groot pedagoog, ook Schuurman weet met zijn heldere schrijfstijl, intelligente uitleg en verrassende verbanden de taal die ons soms zo onbegrijpelijk in de oren klinkt inzichtelijk te maken. Mooi is hoe hij latere literatuur bij zijn toelichtingen gebruikt. Zoals bij de cantate Meine Seufzer, meine Tränen, waarin hij betoogt dat de ‘bittere drank’, genoemd in het vierde recitatief, beeldspraak is voor het uitblijven van de bruidegom. Van de bruiloft. Om vervolgens een gedicht van Gerard Reve te citeren: ‘Dat Koninkrijk van U, weet U wel, wordt dat nog wat?’

Lijnen trekken
Om een lijn naar het heden te trekken moet er een verleden zijn. Schuurman schetst een uitgebreid beeld van de achttiende-eeuwse mens en maatschappij. Bach woonde en werkte in twee strikt gescheiden en onverzoenbare werelden, de wereld van God en die van de mensen. Het leven op aarde dat slechts  grond had als voorbereiding op het eeuwige. Een pessimistisch mens- en wereldbeeld dat ook in de libretto’s tot uiting komt. Langzaamaan verbrokkelt dit wereldbeeld en belanden we in de geseculariseerde tijd. Al vroeg in de twintigste eeuw formuleert Albert Schweitzer (theoloog, filosoof) een visie op het vraagstuk hoe om te gaan met de teksten:

Bach is zo groot, dat hij de zwakke positie die de tekst ten opzichte van de muziek inneemt ophief. Bach inspireert de teksten en niet andersom. (…) De teksten blijven steken in het onvermogen, maar Bach en zijn muziek brengen ze op een hoger plan.

Zoektocht
Aan de hand van vier thema’s (God, mens en wereld, leven en dood, Jezus) die de basis voor iedere geestelijke cantate vormen, beschrijft Schuurman de traditionele geloofsvoorstellingen, maar dan vanuit een ander perspectief. Hij haalt schrijvers, dichters en filosofen aan om tot dit andere perspectief te komen. Bij het thema Jezus voert hij een gedicht van J.W. Schulte Nordholt op, Een joodse man uit het jaar nul. Jezus als mens, een rebel. Daarnaast gebruikt hij de Duitse filosoof Karl Jaspers om duidelijk te maken dat er ook in deze tijd twee werelden zijn: enerzijds de feiten (Jezus als historisch figuur) en anderzijds ‘hoe iets voor mij is’. Bij die individuele zoektocht naar hoe iets voor mij is, kunnen we ons laten inspireren door de werkelijkheid van kunstenaars waaruit dan een andere Jezus opstaat. Schuurman roept ons op ook zelf op zoek te gaan en Bachs teksten van hun dogmatische obsessie te ontdoen. Te zoeken naar een nieuwe betekenis, langs de weg van schrijven, denken en discussie. Op verdieping en verrijking van het leven!

Maar Napoleon, die blijft ons beroeren. Tot in een vuistdik boekwerk als Napoleon toe. De zoveelste biografie over de meest gedocumenteerde man uit de wereldgeschiedenis, maar dat deert in dit geval zéker niet. Het is vooral de ongrijpbaarheid van Napoleon die hem tot zo’n eeuwig intrigerende figuur maakt: vormde dat naar hem genoemde Napoleoncomplex écht de drive van zijn dadendrang? Had hij echt het beste voor met Frankrijk, of wilde hij vooral persoonlijk aanzien? Wat met die eeuwige hand in zijn gilet? En waarom werd de machtigste man van Europa, een keizers zelfs, een kind wanneer het op vrouwen (toch zo’n 65 minaressen) aankwam?

Allemaal vragen waar al afdoende antwoorden op zijn gegeven – zijn leven is letterlijk van dag tot dag opgetekend – maar die toch nog altijd genoeg ruimte overlaten over mythevorming. Zo wordt in de proloog Balzac treffend geciteerd: ‘Wie zou ooit Napoleon kunnen verklaren, beschrijven of begrijpen?’ Meteen ook de legitimiteitsverklaring voor dit boek.

Francofiel en gids
Auteur Bart Van Loo is de bekendste francofiel van België. Hij schreef verschillende reisboeken, bezong het Franse chanson en trok voor de televisie door Franrijk in een 2-PK’tje. Dat hij zich nu aan Napoleon waagt, mag dus niet verbazen. Dat hij met zo’n kloeke pil boven water zou komen, dan weer wel. Voegt het iets toe aan de uitvoerig beschreven biografie van de Corsicaanse keizer? Jazeker, en wel op twee manieren.

Ten eerste is een levendige, soepel geschreven geschiedenisles die op geen enkel moment belerend of saai is – op zich al een krachttoer. En ten tweede is er de ondertitel: De Schaduw van de Revolutie. Van Loo wil Napoleon begrijpen in het licht van dat kantelpunt in de wereldgeschiedenis, die, zoals Van Loo beschrijft, zowel het leven gaf aan de mensenrechten als aan de guillotine. De Corsicaan, die in andere omstandigheden nooit zou kunnen opklimmen tot de hoogste legerrangen, zag zijn kans schoon om in het fel uitgedunde leger carrière te maken. En van daaruit zijn droom van een keizerrijk te ontwikkelen en realiseren.

Kleine geschiedenis
Maar los van die boeiend getekende geschiedenis is Van Loo toch in de eerste plaats een auteur die boeit met de petite histoire. De weetjes, pluisjes in het lappendeken van het verleden. Zo wordt het ijskoud in het boek wanneer hij de terugtocht van Napoleons leger uit Rusland beschrijft.

De soldaten hebben al weken geen wijn meer gedronken en nu alles bevriest, is het ook geen sinecure om aan drinkwater te komen. Opportunisten laven hun dorst door een stevige inkeping in een paardenbil aan te brengen en bloed af te tappen. Sommige bronnen getuigen van kannibalisme en tot het uiterst getergd knabbelt een enkeling aan zijn eigen vlees.

En wanneer hij citeert uit de talloze, soms zelfs gênante liefdesbrieven van Napoleon aan grote liefde Joséphine, krijgen we de man, of beter, het kind achter de generaal te zien:

Neem vleugels, en kom, kom … Ik kus je op je hart, en ook een beetje lager, veel lager.

Feiten, leugens en halve waarheden
Napoleon is een bewonderenswaardig doorwrocht werk, maar wat het boek écht tot een aanrader maakt, is de zwier waarmee het geschreven is. Wie echter auteur Van Loo al bezig hoorde, kijkt hier niet van op: de man schrijft zoals hij causeert. Als we dan toch één puntje van kritiek moeten geven, dan misschien dat de laatste pagina’s wat gejaagd aanvoelen. Zijn laatste jaren, zijn overlijden, de epiloog: het beslaat nauwelijks enkele pagina’s. Wellicht omdat de auteur vooral wilde focussen op de strijd, de revolutie, het woelige Europa dat hij als generaal aantrof én als (tot tweemaal toe verbannen) keizer achterliet.

‘De geschiedenis is een hoop leugens waarover iedereen het eens is’, zou de Kleine Korporaal ooit zelf gezegd hebben. Hijzelf is een mengeling van feiten, verzinsels, opgeklopte waarheden, leugens en megalomanie. Een boek dat deze mengeling heel goed vat, en daarom zoveel intrigerender smaakt dan dat naar Napoleons tegenstander genoemde gebraad met korstdeeg.