Het drama Don Carlos speelt zich oorspronkelijk af tijdens de Tachtigjarige Oorlog. De vurige Don Carlos, de 23-jarige kroonprins van Spanje, heeft een probleem: de liefde tussen hem en de aan hem beloofde dame Elizabeth de Valois wordt gedwarsboomd wanneer Carlos’ tirannieke vader, koning Philips II, haar om politieke redenen ineens zelf tot bruid neemt. Carlos verzet zich hiertegen. Het wordt zowel een gevecht op vader-zoonniveau als een strijd tegen het politieke beleid van de koning ten opzichte van de opstandige Nederlanden. Geef ons vrijheid van denken, is daarbij het motto. Uiteraard is dit herkenbaar; ook in het politieke bestel van ruim drie eeuwen later zijn extreme ideeën aanwezig die voor weerstand zorgen. Het is een groots, universeel maar ook ingewikkeld thema.

Vogelvlucht

Tegenwoordig wordt Don Carlos vrijwel altijd in verkorte uitvoering gebracht; het originele stuk duurt zeven uur. Ook Spijkers’ Don Carlos is ingekort, tot 105 minuten. Hierdoor is er minder ruimte voor het uitdiepen van personages en ontwikkelingen. De focus lijkt in deze versie vooral te liggen op Carlos’ liefdesleed; het verloop daarvan krijgt de meeste aandacht. Het klassieke taalgebruik is voor het grootste deel intact – afgezien van wat vlotte terzijde-opmerkingen in hedendaags idioom. Opvallend is dat alle rollen die behouden zijn, vertolkt worden door vier jonge acteurs: Justus van Dillen, Xander van Vledder, Judith Noyons en Linde van den Heuvel. Spijkers heeft ervoor gekozen om de acteurs regelmatig de teksten in koor te laten uitspreken. Dit legt nadruk op de dichterlijke formuleringen. Echter, soms is het hierdoor ook onduidelijk welk personage er aan het woord is. Gezien de grote ontwikkelingen binnen het verhaal, die elkaar door de verkorting bijna als in vogelvlucht opvolgen, is het soms onduidelijk waar het nu precies over gaat. De meerstemmige uitbarstingen maken het niet helderder. Ook voelt het gescandeer op den duur wat vlak aan. In het begin is het verrassend en zelfs grappig, daarna weet je het wel en werkt het vooral vervreemdend.

Vuilniszakken en metaaltinten

Zowel decor als kostumering bestaan uit een combinatie van vuilniszakachtig plastic, zwart leer, kant en stoffen in metaaltinten. Het decor is een opeenvolging van doeken, die de acteurs tijdens scènewisselingen zelf middels katrollen naar beneden takelen. Het beginbeeld voert de acteurs op in jurkachtige kostuums met zowel vrouwelijke als mannelijke elementen. De jurken worden, naarmate het stuk vordert, ontdaan van de verschillende lagen. Zo eindigen de acteurs in hoge leren broeken met daarboven glimmende of kanten tops. Of dat mooi of lelijk is, daar valt over te twisten. Het is in ieder geval karakteristiek. Door deze fantasievolle presentatie wordt het stuk echter ook buiten de realiteit geplaatst en in een eigen, abstractere werkelijkheid gezet. Het is lastig om te bepalen hoe dit relateert aan de ambitie om ‘een parallel te trekken naar de geest van revolutie en verandering die nu door de wereld trekt en vooral de rol die [Spijkers] eigen generatie hierin speelt’. De vormgeving heeft weinig te maken met het nu, noch met de eigen generatie.

Don Carlos heeft een thema dat ook nu nog ontzettend relevant is. Deze Toneelschuur Productiesversie maakt echter niet expliciet genoeg hoe dan. Het ingewikkelde verhaal, de focus op Carlos’ liefdesproblematiek, de vormgeving en de presentatie van de teksten zorgen voor een intense, maar ook erg verwarrende ervaring. Theaterliefhebbers die het stuk goed kennen, zullen wellicht veel meer uit de Toneelschuur Producties-versie kunnen halen – voor ‘het gewone theaterpubliek’ is het een grotere uitdaging.

Hugo Claus stelde: ‘Kunst is geen papje, geen snoepje waarvoor je alleen je bek hoeft open te doen. Het is vooral een kwestie van aandacht en geconcentreerde energie.’ Wat zou hij zou vinden van de bewerking van zijn boek Het jaar van de kreeft in de regie van Luk Perceval bij Toneelgroep Amsterdam? In geen geval een papje of snoepje, verre van.

Hugo de sekspop

We zien een donker kaal toneel met twee acteurs, een pianist en een rood kinderfietsje. Daarboven hangen tientallen roze plastic sekspoppen uit de jaren zeventig, merk Hugo.

Bij aanvang, als de man en de vrouw zwijgend tegenover elkaar op en neer staan te springen en elkaar daarna onhandig achterna zitten, zinkt de moed je in de schoenen. Blijft dit zo twee uur lang? Oef. Het ziet eruit als een ballet door amateurdansers. Zeer ongemakkelijk om naar te kijken. Maar dit zijn wel Gijs Scholten van Aschat en Maria Kraakman, acteurs van naam. Kraakman huppelt en rent vlot rond, maar Scholten van Aschat transpireert en is zich duidelijk hevig aan het inspannen.

Tien minuten ellende

Als toeschouwer denk je: ‘Moet dit echt?’ Maar dan neemt het verhaal in de door Perceval sterk ingekorte maar prachtige tekst van Claus de overhand. Het is een liefdesgeschiedenis tussen twee mensen die op geen enkele manier bij elkaar horen, niets gemeen hebben en, hoe graag ze dat ook willen, geen goeie seks kunnen hebben. En plotseling zie je Scholten van Aschat als het personage dat hij speelt: de ietwat onhandige, oudere man. Je vergeet dat je naar een steracteur kijkt en je gaat mee in zijn passie. Je volgt vooral hem omdat hij de verteller is, die op deze manier op de relatie terugkijkt en probeert de zin ervan te ontdekken, maar ook omdat de vrouw veel minder eenduidig is in wat ze wil. Ze maakt een vrijere en ongeremdere indruk dan hij, maar ze is onmachtig. Ze maakt ruzie, ze doet moeilijk, ze lijkt constant te liegen. Hij vertelt hoe ze hem, ondanks dat alles, ontroert. En hoe hij later, als het al is afgelopen tussen hen en hij een andere vrouw heeft en zelfs een kind, alles zou willen geven voor tien minuten met haar: ‘tien minuten ellende’.

Moedig

Later in Het jaar van de kreeft wordt de nadruk op het bewegen minder en komt de acteur Scholten van Aschat met zijn superieure tekstbehandeling bovendrijven. Maar toch, mooi en vooral heel moedig dat regisseur en acteurs zo hebben gezocht naar een theatrale en fysieke manier om de woorden en bedoelingen van Claus recht te doen. En ondanks het feit dat het allemaal niet goed afloopt, ondanks alle tegenstrijdigheden, versterkt deze voorstelling je geloof in de liefde.