Twee jaar geleden was Michelle, de laagbegaafde dochter van Alma, ineens kwijt. Na een lange zoektocht werd ze teruggevonden, of eigenlijk: een onbekende jongen kwam met haar aangelopen. Sindsdien zwijgt het meisje vooral, eet ze pakken hagelslag en boterhammen met bacon en werkt ze in de lokale variant van de Bruna – ‘werkt’, want taken van echt belang voert ze niet uit. Dit is de grondstof van Probeer om te keren, Marijn Sikkens romandebuut.

De wereld van Alma en Eline, die Michelle in de winkel begeleidt, komt in aanloop naar het honderdjarig bestaan van hun dorp op z’n kop te staan. De centrale vraag in deze roman lijkt vooral te zijn: hoe houdbaar zijn de keuzes die deze personages hebben gemaakt? Zo worstelt Eline, met een 8,2 geslaagd, met de druk die haar omgeving op haar legt vanwege haar beslissing niet te gaan studeren. Verpietert ze niet in Leem, een vijfduizend zielen tellend dorpje, dat gelukkig nog net een treinstation heeft en dus niet helemaal van de buitenwereld is afgesloten?

Communicatie

In deze tijden van krimpregio’s en stagnerende middensteden snijdt Sikken dus urgente problematiek aan. Sikken, in 2011 de grote winnaar van schrijfwedstrijd Write Now!, schetst een donkere wereld. Vanaf het moment dat Alma heeft vernomen dat de jongen met wie Michelle twee jaar geleden gevonden werd weer in het dorp is, is ze van slag en op de hoede. Ook andere dorpsbewoners gaan zich in toenemende mate vreemd gedragen. Wat het meest opvalt, is hoe weinig er écht gecommuniceerd wordt. Mensen zijn nors of teruggetrokken, of vallen midden in een gesprek weg in gepeins. Een uitgebreid, open gesprek is er in de roman niet te vinden; Sikken blijft het verhaal voortstuwen in schijnbaar steeds kortere hoofdstukjes.

Weinig bijzonder

Een spannend thema dus, en een setting waarmee dit verhaal zich onderscheidt van de stadsromans die doorgaans gepubliceerd worden. Het is daarom jammer dat Probeer om te keren net zo weinig ambitie lijkt te hebben als Eline. Sikkens stijl is namelijk weinig bijzonder en over het geheel in lijn met dat van haar generatiegenoten. Het ritme van de korte, staccato zinnetjes wordt af en toe onderbroken door een gewaagder formulering, het zoeken naar een mooi beeld. Vaak ontstaat juist het beeld van een opsomming, schijnbaar zonder einde – wat de sleur van het dorpsleven goed weergeeft, maar iets meer fonkeling had dit verhaal geen kwaad gedaan.

Alma ruimt de tafel af en denkt: als ik een vrolijk mens was, zou ik fluiten, dit is een handeling om bij te fluiten. Het is stil in huis. Het kastje waarin ze hagelslag, vruchtenhagel en chocoladevlokken bewaart heeft sinds kort een sleutel.

Wel geslaagd in deze roman is hoe Sikken in dialogen verschillende tijdslagen mengt. De roman heeft als het ware een intern geheugen: zo keert bijvoorbeeld het beeld van het nest verlatende vogels in verschillende hoofdstukken terug. Ook komen objecten in scènes meerdere keren terug: gedachten die telkens onderbroken worden door, bijvoorbeeld, een appel die op tafel staat, opgepakt wordt, gegeten. Dat geeft Probeer om te keren een caleidoscopische kwaliteit, waarin zulke motiefjes telkens in een nieuw licht geplaatst worden. Jammer dat we door de lens van de caleidoscoop zoveel grijs zien.

De dood van Murat Idrissi heeft veel weg van de telefilm Hitte/Harara, die in 2008 werd uitgezonden. Zowel boek als film richten zich op twee jonge Nederlandse vrouwen die een Marokkaanse jongen Europa in smokkelen. In beide verhalen komt de jongen te overlijden tijdens de overtocht naar Spanje. Daarna gaan novelle en film elk hun eigen kant op. Wieringa blijft in Spanje, waar zijn hoofdpersonages Ilham en Thouraya twee dagen lang rondrijden om een oplossing te vinden.

Overvol

Op het eerste gezicht zit De dood van Murat Idrissi overvol met thema’s, een beetje zoals de achterbak waarin Murat z’n einde vindt. De proloog van het verhaal wil iets zeggen over de Straat van Gibraltar, brug tussen twee continenten en twee zeeën. Ilham en Thouraya voelen zich in zowel Nederland als Marokko ‘eerst en vooral vreemdeling’: de identiteit en positie van migrantenkinderen. Ook over het waarom van Murats wanhopige vlucht naar Europa weidt Wieringa uit. En, zeker in de tweede helft, is deze novelle een road novel met bijbehorende eisen en verwachtingen.

Verpakt onder al die thema’s zit verstopt een verhandeling over wat in het Engels agency heet: wie is vrij om te handelen, en onder welke omstandigheden? Opvallend aan de mythisch getoonzette proloog (‘Diep in de tijd. Het kalme ademen van miljoenen jaren. Een binnenzee droogt op, verdampt onder de laaiende zon…’) is hoe bewust Wieringa mensen nu eens mensen naar voren haalt, dan weer zich op de krachten van de natuur richt. Tezamen schetst dat het beeld van een strijd die zich sinds het ontstaan van de aarde telkens voordoet in andere gedaanten.

Nauwelijks een personage

Je moet iets beter je best doen deze thematiek in het latere verhaal terug te vinden. En er dienen zich ook enkele problemen aan. Deze richten zich vooral op het personage van Murat. Eigenlijk is hij nauwelijks een personage: hij zegt bijna geen woord, bevindt zich vooral weggestopt onder andere spullen in de achterbak van een Audi A4 en is voor het grootste gedeelte van de novelle dood. We weten dat hij geld wil verdienen in Europa om zijn familie te onderhouden en dat Ilham hem sympathiek vindt, dat is het wel zo’n beetje. Een mens van vlees en bloed wordt Murat niet.

Niet de bedoeling

Ook de andere personages zijn karig ingevuld. Velen zijn niet meer dan een naam-cum-plotfunctie. Die onzichtbaarheid, en het ontbreken van een eigen stem, leiden ertoe dat De dood van Murat Idrissi bevolkt wordt door clichématige, stereotiepe personages. Dit heeft twee gevolgen. Enerzijds maakt zulk een oppervlakkige karakterisering het moeilijk voor de lezer om mee te leven met de karakters. Anderzijds maakt Wieringa geen gebruik van de kans een nieuw, verfrissend en werkelijk beeld van Marokkaanse Nederlanders aan de literatuur toe te voegen. Gezien de thematiek van deze novelle moet dat haaks staan op wat zijn bedoeling is geweest.