Wie van ons mijmert niet af en toe over de grote rol van het toeval. Als ik die lekke band niet had gekregen, dan… Als het toen geregend had, dan… Je kunt er eindeloos mee doorgaan en je autobiografie herschrijven op basis van een klein verschil. Een heerlijke bezigheid, even doen alsof we ons eigen leven kunnen sturen en controleren. In de fantasie wel te verstaan.

Paul Auster heeft zich op dit pad begeven. Hij publiceerde een lang verhaal over het leven van zijn alter ego Archie Ferguson, kleinkind van joodse immigranten en getuige van de maatschappelijke omwentelingen in de VS van de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw. En hij deed dat heel vernuftig door als Almachtig Auteur zijn held niet een, maar vier levens te schenken.

Naam vergeten

In het jaar 1900 komt de grootvader van Archie vermoeid van de lange reis vanuit Minsk aan bij de immigratiedienst op Ellis Island. Een medepassagier had hem aangeraden zijn naam te veranderen in Rockefeller, dat bekt lekker in de VS. Maar het lukt niet. Gevraagd naar zijn naam antwoordt hij in het Jiddisch: “Ich hob fargesn!’ Vergeten! Ichabod Ferguson, schrijft de ambtenaar in de papieren. Dat is het begin van een familiegeschiedenis, zorgvuldig geconstrueerd uit de vele opties binnen het universum van mogelijkheden. Het ging zó, schrijft Auster. Maar dan, in de volgende paragraaf, ontdekt de lezer dat het toch anders zit. Vermoeiend, om steeds afwisselende versies van hetzelfde uit elkaar te houden.

Toevallige ongelukken

Archie krijgt zijn vier levens volgens een strak schema toegewezen. Helaas staan er geen paginavermeldingen voor iedere paragraaf. Dat heeft tot gevolg dat je na de eerste honderd bladzijden het spoor bijster raakt. Welke Archie is dit ook alweer? Wie ooit hevig bladerend zijn weg probeerde te vinden in de vele lange namen uit de Russische romans kan hier zijn lol op. Gelukkig heeft Auster de toevalligheden die de levens van zijn protagonist een verschillende wending moeten geven bijna uitsluitend gezocht in plotselinge ongelukken. Moord en brand, autocrashes en slechte huwelijken die eindigen in scheiding. Dat is niet zo subtiel, maar vergemakkelijkt wel de herkenbaarheid. Nu is de Archie zonder vader bezig. En hier hebben we de Archie die twee vingers mist. Enzovoorts.

Vervelend opscheppertje

Wat is dit voor een verhaal? Een gedeconstrueerde Bildungsroman? Een parodie op de Great American Novel? Hoe een leven in vier versies zich afspeelt zou aanleiding kunnen geven tot diepzinnige gedachten over gefragmenteerde of zelfs afwezige identiteit. Maar de roman bevat weinig diepzinnigheid. En het door Auster beoogde tweede thema, de geschiedenis van de VS? Oppervlakkige opsommingen van gebeurtenissen die we al wisten. De Cubacrisis. De moord op Kennedy. Studentenprotesten in 1968.

Archie is een aardige jongen die veel leest. Maar hoe al die boektitels in hem doorwerken komt niet ter sprake. Hetzelfde geldt voor muziek, schilderkunst, theater en een religieuze ervaring. De auteur en zijn personages zijn daardoor de spreekwoordelijke omgevallen boeken- platen- en kunstcatalogus-kasten geworden. En langzamerhand ontstaat bij de lezer een minder gunstig beeld van deze Archie en toch ook wel een beetje van Paul Auster. Wat een vervelende opschepperige cultuurconsument, alsmaar bezig te imponeren met zijn geestelijke bagage.

Auster’s stijl krijgt door de vele opsommingen en vermeldingen, en door zijn alles-moet-kloppen-structuur iets gejaagds. De vier levensverhalen lezen gemakkelijk weg, het is onderhoudend en er gebeurt van alles. En toch wekt de roman als geheel de indruk van een motor die stationair staat te draaien.

Soms is het dagelijks leven een rustige aaneenschakeling van kleine pleziertjes en even kleine moeilijkheden. Geluk is nooit heel gewoon geweest, maar ‘heel gewoon’ is vaak een basisvoorwaarde voor geluk. Karl Ove Knausgård weet als geen ander door zijn speciale literaire mindfullness de werkelijkheid te ervaren en te beschrijven. In de twee andere delen van de jaargetijden-serie Herfst en Winter schildert hij zichzelf in zijn doorleefde werkelijkheid van gezin, dorp, landschap en objecten.

Het nu verschenen Lente begint, bedrieglijk, op dezelfde toon: hij vertelt zijn jongste kind iets over de wereld om haar heen, die ze nog niet bewust meemaakt.

Kanusgård wil haar uitleggen wat warm en koud is, wat zon en wind en regen doen: de wereld op een vroege lentedag in Glemmingebro. En hij vindt het fijn dat ze hem nu aankijkt, want het duurde een tijd voordat de gezinsleden contact met haar kregen. De kleine Anne wendde aanvankelijk haar hoofd af en reageerde niet op toenaderingen.

Suspense

Waarom zou je je daar druk over maken? Met het antwoord op die vraag verplaatst Knausgård ons naar de zomer van het voorafgaande jaar. En zijn toon verandert. Of eigenlijk niet echt – en toch krijgen alle beschrijvingen van bloei, zomerhitte, wuivend koren onder een stilstaande lucht een sfeer van suspense.

Lente is geen thriller in de gewone betekenis. Er gebeuren geen rampen in de loop van het verhaal. Geen draaiend wiel van een kinderfietsje op een verlaten bospad, geen klaprozen in een greppel naast een pretpark. Zonder de clichés van het introduceren en opvoeren van de spanning weet Knausgård de sensatie van dreiging langzamerhand naar voren te halen.

Hij introduceert zijn personages, bouwt bedrieglijk achteloos de spanning op en laat zijn protagonist, de schrijver Karl Ove, na de ontlading terugkijken op de gebeurtenissen. Niet zonder grote bezorgdheid overigens. Hij gebruikt een verontrustend beeld:

Want aan de ene kant is alles zoals het gewoonlijk is en moet het ook zoals gewoonlijk zijn, aan de andere kant is alles acuut. En in de wrijvingen tussen die twee niveaus ontstaat de brand. Het was als zo’n brand die in een vuilnisbelt kan ontstaan en jarenlang kan duren. Hij kan steeds kleiner worden en op het laatst alleen nog liggen smeulen, maar dan gebeurt er iets nieuws, iets dramatisch, en begint het opnieuw te branden.

Sensatiezucht

Er is altijd veel discussie geweest over het vermeende waarheidsgehalte en de autobiografische eerlijkheid van de boeken van Knausgård. Door de hedendaagse fixatie op ‘echt gebeurd’ is het accent te vaak verlegd naar sensatiezucht. Aha, een schrijvende vader en een moeder met een bipolaire stoornis in een groot huis vol troep. Een worstelend ouderpaar, vier kinderen… dat is smikkelen. (En nu is het schrijversechtpaar Knausgård/Broström inmiddels ook nog gescheiden.)

Daardoor blijft teveel buiten beeld dat Karl Ove Knausgård een schrijver van – essayistische – verhalen is. Of hij een zieke echtgenote heeft of een mannelijke partner, of single is, of hij twee, vier of zes kinderen heeft, in een Zweeds dorp woont of in Berlijn – het doet in het geheel niet ter zake. Met grote overtuigingskracht neemt hij ons mee in een novelle over gewone mensen die het hoofd bieden aan het gewone leven. De vertaling is voortreffelijk en de mooie illustraties dragen bij aan de ervaring van een soort heelheid tijdens het lezen.