Centraal in De rendementsdenker staan Robert, pas afgestudeerd als docent, naïef, bevlogen, en Margot, die haar Randstedelijke verleden achter zich laat en naar een klein dorpje nabij Groningen verhuist. Robert mag aan de slag als docent Engels bij een Gronings ROC, Leyderschans geheten. Na de onfortuinlijke dood van het afdelingshoofd wordt Margot Roberts ‘sectormanager’. Die naamsverandering wordt verkocht als een eerbetoon aan de dode, maar als lezer weet je waar dit heengaat: een onpersoonlijke, steeds verder gebureaucratiseerde organisatie.

Advice4U

Lucas Zandberg (1977) heeft zich duidelijk laten inspireren door de vele schandalen en misstanden bij de ROC’s en hogescholen die de afgelopen jaren in het nieuws zijn geweest. De naam van zijn onderwijsinstelling verwijst naar het geplaagde Leidse ROC, dat een nieuw gebouw zonder klaslokalen betrok. (Een ‘innovatie’ die ook voorkomt in De rendementsdenker.) Volgens de achterflap haalt hij ook inspiratie uit zijn eigen ervaring, wat weinig goeds suggereert over het Groningse hoger onderwijs. De rendementsdenker wordt bevolkt door wat je maar hoopt dat uitvergrotingen zijn: naar hun pensioen toelevende zestigers, weinig inspirerende veertigers en (te veel) incompetente managers.

De rendementsdenker draait om de pogingen van Robert en Margot om grip te krijgen, dan wel te houden, op het onderwijs. Margot voert, dankzij advies van überreclameman David van ‘Advice4U’, het zogenaamde ‘CPM’ in, Creatief Project Management. Vaste klassen verdwijnen en docenten moeten vechten om leerlingen de klas in te krijgen. Uiteindelijk verworden ze zelfs tot ‘assessors’: ze nemen slechts nog toetsen af, die op geen enkele manier aansluiten bij de volledig gedigitaliseerde lesstof.

Geen leslokalen

Ondertussen verrijst in het centrum een nieuw gebouw zonder leslokalen, legt Margot meerdere snoepreisjes af, en komen er meer managers bij – zogenaamd allemaal om het Leyderschans te verbeteren. ‘Persoonlijk kennisgemaakt met de fte’s heb ik nog niet,’ schrijft Margot aan het begin van de roman, en dat zal er ook nooit van komen. Namen en gezichten van de werkvloer onthouden doet ze niet: haar bazen werken immers elders.

Zandberg omarmt de vrijheid die een roman in hedendaagse setting biedt volledig. Hij is niet bang Robert en Margot onsympathiek neer te zetten door hun karaktertrekken uit te vergroten. Margot denkt en schrijft consequent in korte zinnen en gebruikt platitudes – zo iemand die graag over ‘engagement’ spreekt, zonder na te denken wat dat betekent. Echt contact maakt zij daardoor nooit. Robert legt juist verbanden tussen zaken en blijft tot op het einde in de goedheid van zijn medemens geloven.

Niet altijd gaat het goed met de satire in De rendementsdenker. Wanneer een collega zich per e-mail afmeldt voor een studiedag met als excuus dat zijn kat ziek is, merkt Robert op: ‘Hij moest erg van streek zijn geweest, want als bijlage had hij geen foto van zijn kat gestuurd doch een vliegticket naar New York.’ En als Margot tijdens een studiereis in China hoort over een keizerin die een keizer met gif om het leven bracht, concludeert ze dat deze man niet voldoet ‘aan het functieprofiel van keizer en [zo] bespaarde ze het hof een tijdrovende, kostbare ontslagprocedure.’ Ja, het toont hoe zeer deze personages buiten de wereld staan, hoe wereldvreemd ze zijn, maar beide passages voelen te zeer door de auteur opgelegd

De rendementsdenker is het sterkst wanneer de absurditeiten vanuit de personages en hun interactie komen. Waldemar, de collega met de zieke kat, valt in positieve zin op, net als David de adviseur. Zij zijn zowel absurd als volledig begrijpelijk.

Venijn

Het venijn bij De rendementsdenker zit hem in de verhaallijnen die niet direct met het onderwijs te maken hebben. Zo hopen Roberts ouders op een spoedig overlijden van zijn opa, opdat diens vermogen beschikbaar komt voor de familie. Die daar, natuurlijk, niet per se iets goeds voor de wereld mee zal doen – eerder kopen ze een groter huis. Ondertussen trekt Margot ten strijde tegen het luiden van de kerkklokken in haar nieuwe woonplaats: ze was toch naar Groningen gekomen voor de stilte? Weg met dat gebeier! Ook het aardbevingsgevaar overvalt haar: was dat niet in Limburg?

De rendementsdenker is een pessimistische, cynische roman: de hele samenleving is verrot. De personages lijken vooral bezig te zijn met het opwerpen van verdedigingswallen, het wegjagen van anderen en het beschermen van hun eigen eilandjes. Naar elkaar geluisterd wordt er niet, elke kritiek weggezet als onproductief. Misschien, denk je aan het einde van deze schurend pijnlijke roman, komt dat omdat we al heel lang geen goed onderwijs meer genoten hebben.

Hans Galesloot, schrijver van tv-series en historische romans, toont in dit boek verschillende perspectieven van Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog. De lezer volgt de levens van meerdere personages in opeenvolgende scènes. Joden, nazi’s, collaborateurs en verzetsstrijders – ze komen allemaal voorbij. Galesloot beschrijft gruwelijkheden, maar wel zo dat de lezer het aankan.

De vlucht

Marta Rosenthal is een Joodse vrouw die bij een kunsthandel werkt. Op het moment dat de Joden worden opgeroepen om in het oosten te gaan ‘werken’, is ze genoodzaakt om met haar zus Edith onder te duiken. Tijdens de oorlog trekken zij van de ene schuilplaats naar de andere. Door verraad wordt ze van haar zus gescheiden en staat ze er alleen voor. Vervolgens komt ze oog in oog met haar jager te staan, en moet ze een moeilijke beslissing nemen.

De schrijver laat op een sublieme wijze zien dat het onderscheid tussen goed en kwaad niet altijd even duidelijk is en dat het lastig is om hierover te oordelen. Zo maken we ook kennis met Jan van de Laan, een arme, werkloze man die gedwongen wordt om op Joden te jagen, zodat hij zijn kinderen te eten kan geven. Daarnaast is er Jan van Meegeren, die profiteert van de winst van de schilderijen die de Joden achter moeten laten, terwijl hij ze tegelijkertijd helpt om te vluchten. En Jacob Posthuma, hoofdinspecteur van de politie, die de razzia’s leidt omdat hij bang is om zijn baan te verliezen. Al deze personages raken in conflict met zichzelf en proberen hun acties te verantwoorden. Elke beslissing hierin kan fataal zijn.

Niet zwart-wit, maar grijs

Extreme omstandigheden laten zien waartoe de mens in staat kan zijn. Een treffend voorbeeld is de reactie van Edith wanneer Marta haar vertelt waar een oude vriend zijn geld mee verdient. Ediths mond valt open van verbazing:

“Hij levert Joden in voor geld? Dat zou ik nooit achter hem gezocht hebben; het klopt helemaal niet met het beeld dat ik van hem heb.” (…) “Vroeger was het zo’n aardige jongen.”
“Dat is hij op een bepaalde manier nog steeds,” zei Marta.

Iedereen blijkt uiteindelijk slachtoffer van de omstandigheden.

Galesloot heeft een zeer interessant boek geschreven met een onderwerp dat nog altijd heel relevant is. Hij laat zien dat er geen zwart-wit beeld is, geen goed versus kwaad, maar dat elke persoon ertussenin zweeft en beide kanten bezit. Het verhaal blijft je bij en zet aan tot nadenken. De jacht is een roman over liefde, haat en oorlog; schuld en onschuld; daders en slachtoffers en over overleven – tegen een zekere prijs.