Het begint er natuurlijk mee dat deze documenta niet in Kassel maar al in april in Athene startte, de bakermat van de westerse cultuur in het algemeen en van de eenheid van plaats, tijd en handeling in het bijzonder.

Plaats

Een stukje Athene is overgeplant naar het Fridericianum in Kassel, op zich al een neo-classicistisch gebouw, waarvan de kunstenaar Banu  Cennetoğlu de letters MVSEVM FRIDERICIANVM verwisselde voor te tekst BEINGSAFEISSCARY. Het gaat er niet alleen om dat de tentoongestelde kunst afkomstig is uit het Nationaal Museum voor Moderne Kunst uit de Griekse hoofdstad, maar ook dat de insteek van Szymczyk uit verschillende werken spreekt: het Athene van nu, met de vluchtelingenproblematiek en de moeilijke sociaal-economische situatie.
Het strand dat alle leed van aankomende en aanspoelende vluchtelingen ziet, komt bijvoorbeeld voor op de gigantische inktjet-print Nisyros van Panos Kokkinas, waarop mensen staan die fotograferen of gefotografeerd worden, kijken en bekeken worden als twee werelden die elkaar raken zonder elkaar te ontmoeten, zoals in Kassel op straat regelmatig groepjes vluchtelingen met onbegrip staan te kijken naar al die drommen bezoekers die langs de kunst in de openbare ruimte schuifelen.
Het is een verhaal dat maar doorgaat, van de installatie Eight suitcases with rubbish from a beach uit 1972 van de inmiddels overleden kunstenaar Alexis Akrithakis tot de aan Joseph Beuys herinnerende Rayonnage van de jonge Bertille Bak. Zes banieren van wol op linnen, borduurwerk naar Goya op voorbedrukte patronen die aan de achterkant niet zijn afgewerkt en aan de voorzijde niet zijn afgemaakt; zo is er bijvoorbeeld een stukje landkaart niet ingevuld. Een van de vele details op de documenta die als altijd aan het denken zet.

Marta Minujín, The Parthenon of Books, 2017,
 Foto: Roman März

Tijd

Een ander aspect van de centrale thematiek van Szymczyk en zijn team toont de Argentijnse Marta Minujín met haar Parthenon of Books tegenover het Fridericianum: het Griekse Parthenon op ware grootte opgebouwd uit verboden boeken, vastgemaakt aan een verzwaard staketsel. De opbouw hiervan is nog niet afgerond, maar dat heeft een andere invulling dan bij Bak. Nog steeds kunnen mensen boeken doneren en de bouw duurt uiteindelijk net zolang als de documenta (honderd dagen). Als de opbouw aan het eind van de documenta is afgerond, mogen bezoekers de bouwstenen van het werk, de boeken, meenemen om er thuis verder over na te denken.
Opbouw en afbraak: van een cultuur, van de wereld, van het democratische idee, van grenzen tussen landen en mensen, cultuur en natuur. Iedereen mag, gelijk het ontbrekende stukje landkaart, de betekenis ervan zelf invullen, tot de thematiek van de klimaatcrisis en de opwarming van de aarde aan toe.

Maria Eichhorn, Unrechtmäßig aus jüdischem Eigentum erworbene Bücher, © Maria Eichhorn/VG Bild-Kunst, Bonn 2017, Foto: Mathias Völzke

Handeling

Szymczyk doorbreekt hiermee niet alleen de Aristotelische eenheid van plaats (Athene én Kassel) en tijd (niet een etmaal maar honderd dagen) maar ook die van handeling. Er is niet sprake van één handelingsverloop zonder nevenhandelingen, omdat de nevenhandelingen talrijk, zeer talrijk zijn, hoewel ze allemaal wel op de een of andere manier met elkaar te maken hebben. Bovendien loopt er één item als rode draad door de documenta heen: het boek, dat een cultuur zowel kan opbouwen als kan aanzetten tot het afbreken daarvan.
Was voor het Fridericianum Minujíns Parthenon of Books in aanbouw, in de Neue Galerie staat een grote boekenkast van Maria Eichhorn onder de titel Rose Valland Institut: een kast vol boeken van joodse herkomst die vanaf 1943 onrechtmatig berusten in de Berliner Stadtbibliothek. Eichhorn hoopt dat de eigenaars of erven de titels komen opeisen.

Culminatie

Normaliter is de Neue Galerie een museum van negentiende- en twintigste eeuwse kunst. Nu is het al even neo-classicistische gebouw als het Fridericianum ingeruimd voor de documenta. Het kan als culminatie van deze veertiende editie worden beschouwd, met tal van neventhema’s naast het hoofdthema vluchtelingen en migratie: nationalisme, (de)kolonisatie en de verwoesting van de aarde. Maar hier kan het doorbreken van grenzen aan worden toegevoegd: tussen gezonde en gehandicapte kunstenaars, tussen seksuele voorkeuren, verschillende rassen en uiteraard tussen verschillende kunstvormen.
Het eerste (nationalisme) komt tot uitdrukking in de acht meer dan levensgrote, eind negentiende eeuwse Carrara-marmeren beelden van Carl Echtermeier: Die Länder der Kunst uit de eigen collectie die worden gecombineerd met bronzen beelden uit dezelfde tijd uit Benin en de serie Folk Songs, collages met geluidsopnamen van Katalin Ladik, die hiermee grenzen tussen kunstuitingen (beeldende kunst, muziek) doorbreekt.
Het thema (de)kolonisatie komt bijvoorbeeld naar voren in de vitrines met brieven en raffiamatjes uit Kongo, een installatie onder de titel Fragments of interlaced dialogues van Sammy Baloji.
De natuur tenslotte komt onder meer terug in een landschap uit 1958 van de oprichter van de documenta: de kunstenaar en kunsthistoricus Arnold Bode. Een mooi eerbetoon van Szymczyk en een statement in één: de oproep om over de aarde te waken.

Hiwa K: When We Were Exhaling Images, 2017,
 Foto: Mathias Völzke

Wensen

Het is Szymczyk zonder meer gelukt een indrukwekkende documenta neer te zetten, in grote en kleine musea en in de openbare ruimte; op het hoofdstation valt bijvoorbeeld een kleine expositie te zien over architectuur in Europa, met als Nederlandse deelnemer het Rotterdamse bureau MVRDV.
Een wens die even open blijft als de lege plekken op Rayonnage van Bak, is het feit dat het beoogde gesprek niet plaatsvindt met de vluchtelingen zelf, maar in geplande Spaziergänge waarschijnlijk alleen tussen bezoekers onderling. De thematiek die daarvoor wordt aangegeven is het fenomeen ‘museum’ anno 2017.
Ook het programma van een deelnemende kerk, de St. Elisabethkirche op de Friederichsplatz wijst niet in die richting. Een moderne kerk in de schaduw van When we were exhaling images van Hiwa K. dat bestaat uit vijf rioolbuizen die per vier op elkaar zijn gestapeld en waarin mini-ruimtes voor vluchtelingen worden gefingeerd. In de Elisabethkirche is overigens een schitterend werk te zien van Anne Gothmann: een verfijnde Kounellis zou je haast zeggen die de ruimte benadrukt en een grote zeggingskracht heeft: Statik der Resonanz. Het werk nodigt uit tot verinnerlijking, terwijl op het netvlies het beeld van de groepjes vluchtelingen in de stad blijft staan.

Pope L: Whispering Campaign, 2016–2017, Foto: Nils Klinger

Kijken en bekeken worden. Maar ook werkelijk zíen? That is the question die deze documenta óók oproept. ‘Ignoranz ist eine Tugend’ (Onwetendheid is een deugd) klinkt het in een performance van Pope L. (Whispering Campaign) door de hele stad. Als dat zo is, is ook dit weer een grensoverschrijding, want Aristoteles noemt onwetendheid niet bij zijn deugden in de Ethica Nicomachea. Een boek om er maar weer eens op na te slaan, actueel als het blijft. Learning from Athens, jawel.

Veilige plek

De maatschappij van de DDR, vaak afgeschilderd als bureaucratisch, onderdrukkend en in koude oorlog met West-Europa, was voor de jonge Annette juist een veilige plek. Het systeem bood zekerheid in ruil voor loyaliteit. De ideologie – solidariteit, antifascisme, opbouw van een rechtvaardige samenleving – werd noch door haarzelf noch door haar omgeving ter discussie gesteld.

Op 9 november 1989 kwam de val van de Berlijnse Muur, de Mauerfall. Duitsland werd herenigd en het socialistisch perspectief als ideaal van saamhorigheid verdween. Voortaan waren alle burgers vrije individuen die hun gang konden gaan binnen het felbegeerde liberalisme. Voor Annette Falk Lund betekende het een opnieuw definiëren van haar identiteit. Ze verhuisde naar Denemarken en werd lerares, vervolgens persfotograaf en geleidelijk aan kunstenaar.

Het sprookjes-tekenende meisje van vroeger stak opnieuw de kop op. Langzamerhand ontspon zich een gesprek met zichzelf en tegelijkertijd het wenkend perspectief van een leven als kunstenaar. Steeds opnieuw ontwerpt ze deze zelfdefinitie tegen de achtergrond van een Bühne. Ieder motief is tegelijk een biografisch brokstuk en een enscenering.

Schilderen als regie

‘Ik schilder mijn figuren als op een toneel. Ben als het ware de regisseur van een beeldentheater. Ik begin met de contouren van een ‘hoofdrol’ en dan verschijnen langzamerhand de bijrollen van mensen, dieren en objecten. De totaliteit van het mogelijke verhaal dat zo ontstaat plaats ik in een landschap.’

Haar nieuwe vaderland, dat behalve Jutland eigenlijk bestaat uit honderden eilanden omringd door water, is gemakkelijk te herkennen in haar werk. Naast licht en kleur lijken de hoofd- en bijrollen ontsnapt uit de Noordse sagen en legenden. De enorme verscheidenheid aan motieven en het soms kinderlijke kleurgebruik doen denken aan de Deense Cobraschilders van de vorige eeuw.

‘Mijn relatie met het kleurenspectrum is tamelijk rationeel. Ik houd me in principe aan de drie basiskleuren en neem me voor, als ik begin, daar twee van te gebruiken. Ik meng nooit op palet, altijd op het doek zelf, zodat een pasteuze werking ontstaat. Ik gebruik graag grof linnen en jute, dat versterkt het effect.’

Demeter 

De contrastwerking van de elementaire kleuren zet zich voort in de motieven. Groot en klein, licht en donker, leven en dood. In het schilderij ‘Demeter’ krijgt de levengevende godin van de vruchtbaarheid de hoofdrol. Aan haar voeten een uitgestrekte vrouwenfiguur. Is het haar dochter Persefone, die ontvoerd werd door de god van de onderwereld? Is het Annette zelf? Het vruchtbaarheidsmotief sluit nauw aan bij Falk Lunds nadruk op ‘natuur als essentie’. Niet zo verwonderlijk bij een kunstenaar die leeft en werkt op een van de meest onbedorven plekken van Noordwest-Europa.

Onbedorven landschap

Wie rondloopt in de enorme tuin, de appelboomgaard, de moestuin, de bloembedden en langs het glooiende veld naar de oevers van de fjord kijkt waant zich een eeuw terug. Op het smalle strand lopen IJslandse paarden; op kleine zandbanken liggen zeehonden in het zonnetje. Langs de hemel trekken enorme formaties ganzen, druk pratend met elkaar. Soms schuift de schaduw van de zeearend, die ze hier ‘vliegende deur’ noemen, over het landschap.

Landschap aan de Limfjord

Een bevriende collega stimuleerde haar om te beginnen met abstract werken. Falk Lund combineert non-figuratief en semi-figuratief werk met het uitproberen van monochrome opstellingen. Jezelf ontwikkelen, middels de dialoog met jezelf, het Selbstgespräch – zoals de naar woorden zoekende Falk Lund vertelt, gaat niet van een leien dakje. Ze verbreedt haar horizon met de slogan ‘schilder waar je weerstand voelt’. Vitaliteit neerzetten zonder de uitbundige contrastwerking van basiskleuren naast elkaar. Maar de hedendaagse Scandinavische soberheid – wit, grijs, beige en een gedempte kleurtoets als enige frivoliteit – staat ver van haar af. Met afgrijzen vertelt ze van een kunstmanifestatie waar niet één echte kleur te zien was. ‘We hebben een nieuwe Cobra nodig’, is haar commentaar.

Abstracte Symfonie

Falk Lund heeft geëxposeerd in Denemarken, Noorwegen, Duitsland en België. Haar werk hangt in privécollecties, scholen en in andere openbare gebouwen. Het gymnasium van Thisted, het oude handelsstadje aan de Limfjord, plaatste een groot werk dat bijna de hele wand beslaat.

Tyngdekraft – Zwaartekracht