At work. © Archive of modern Conflict, 2004

Henryk Ross (1910-1991) werd als Poolse jood in 1941 door de Nazi’s naar het joodse getto in Lodz (Polen) afgevoerd. Voor de Tweede Wereldoorlog was Ross sport- en persfotograaf. De Joodse Raad in het getto stelde hem aan als één van de twee ‘huisfotografen’ voor het maken van propagandabeelden en portretten voor identiteitspapieren. Naast zijn officiële werk voor de Joodse Raad maakte hij in het geheim foto’s van de verschrikkingen en het dagelijkse leven in het getto. Volgens eigen zeggen wilde hij de wereld op de hoogte brengen van de wreedheden en onmenselijkheden van de Holocaust. Zijn archief van meer dan 6.000 negatieven heeft hij net voor de opheffing van het getto weten te begraven. Na zijn bevrijding heeft Ross alles weer opgegraven. Circa 3.000 negatieven hebben de oorlog zodoende in goede of minder goede staat overleefd.

Gedetailleerd en haarscherp

Aan het begin van de expositie hangen treurige, maar welbekende beelden van de ellende en narigheid in een getto. Executies, deportaties, dwangarbeiders, uitgemergelde en uitgehongerde mensen: het zijn beelden die de laatste zestig jaar al vaker te zien waren. Toch grijpen deze mensonterende foto’s je direct bij de keel. Het is de betrokkenheid van de fotograaf en zijn gevoel voor perspectief die deze zwart-wit foto’s bijzonder maken. Haarscherp en dicht op de huid van de mensen geven de foto’s de gruwelijkheden tot in detail weer. Zelfs de vlekken, krassen en strepen die zijn ontstaan door het begraven van de negatieven geven de foto’s een extra dimensie en versterken het beeld van de ellende en de horror van de gettobewoners.

Groot contrast

Private photograph of the ghetto police. © Archive of modern Conflict, 2004

Als je de tweede zaal inloopt, wacht je een verrassing. Hier geen gruwelijke oorlogsbeelden, maar huiselijke tafereeltjes. Toch zijn het juist deze foto’s die je keel helemaal dichtknijpen. Een vrolijke moeder met haar weldoorvoede kind, een receptie met goed geklede kinderen en volwassenen, spelende kinderen op straat, olijk lachende stelletjes… Het lijken familiekiekjes zoals veel mensen ze bezitten. Gaven de beschadigde negatieven van de foto’s uit de vorige zaal een extra dimensie aan het verdriet en de ellende van de gettobewoners, in de tweede zaal versieren ze als een soort serpentine de foto’s en vergroten zo de schijnbare vrolijkheid en ongedwongenheid van de geportretteerden. Het is pas na een tweede keer goed kijken dat je de gele sterren ziet en je beseft dat het ook hier gaat om joodse mensen die in het getto leefden. In dit geval behoorden ze tot een kleine elite, bijvoorbeeld de leden van de Joodse Raad. Ze genoten een ogenschijnlijke voorkeursbehandeling. Toch heeft uiteindelijk bijna niemand van deze elitegroep het getto overleefd. Het contrast tussen de beide series is uiteindelijk minder groot dan je aanvankelijk dacht.

L.A. Raeven, Wild Zone I, 2001

Resonance bestaat uit drie delen; een lezingencyclus, live performances op tal van locaties- waaronder het Stedelijk Museum en Paradiso- en een expositie van werk van zeven jonge kunstenaars die het menselijke lichaam als uitgangspunt nemen: Franko B., Yael Davids, Hayley Newman, L.A.Raeven, Francesca da Rimini, Sterling Ruby en David Still. De live performances worden geregistreerd en als nieuwe werken in de tentoonstelling opgenomen.

Definitie van performance

De definitie van performancekunst blijkt nog immer voer voor discussie. De meest simpele en directe definitie kwam vorig jaar naar voren tijdens de discussie Live Culture (naar aanleiding van een tentoonstelling in Tate Liverpool): “Een performance heeft een live-element in zich en er is een menselijke aanwezigheid in de ruimte op een bepaald moment of voor een vaste periode.” In die definitie wordt voorbijgegaan aan de rol die registratie speelt in het geheel. Terecht? Onterecht? Stel dat registratie een wezenlijk onderdeel is van de performance- ik zeg met nadruk stel- dan rest de vraag welke vorm het meest geschikt is. Video? Fotografie? Met andere woorden, is registratie afhankelijk van het beeld? Gaat het om het visuele element? Of voldoet een geluidsopname ook? Kun je het beeld loskoppelen van het auditieve aspect?

Wezenlijk verschil tussen de registratie en de fysieke aanwezigheid is dat een registratie het beeld toont dat de kunstenaar ons voorschotelt; hij of zij focust op een specifiek onderdeel van de performance. Je kijkt als het ware mee met de ogen van de kunstenaar. Interessante materie voor een rondetafeldiscussie, maar ondertussen komen we er geen steek verder mee (te subjectief). De reden waarom dergelijke discussies met enige regelmaat de kop opsteken in gespecialiseerde kunstmagazines als Metropolis M en De Witte Raaf.

Intrigerend

Yael Davids, Ball, 2003

In Montevideo een aantal interessante experimenten, waaronder de installatie Wild Zone I van de graatmagere tweeling L.A. Raeven waarin verder lijkt te worden getornd aan de definitie van ‘performance’; er gebeurt weinig wat door zou kunnen gaan voor ‘handeling’. De installatie bestaat uit twee haaks op elkaar geplaatste videoschermen, een aantal half leeg gedronken wijnglazen en wat papiertjes die quasi-nonchalant in de ruimte zijn verspreid. In de linker video is te zien hoe één van de tweeling – gekleed in blauwe spijkerbroek, wit mouwloos shirt en gympies – wat verveeld voor zich uit staart in het venster van een niet nader gespecificeerde kale ruimte. Ze draait aan de verwarmingsknop, kijkt soms uit het raam en praat – op een nonchalante, monotone manier, de woorden bijna niet te verstaan – met haar zusje die zich buiten het gezichtsveld van de camera bevindt (een interessant gegeven). Alsof praten te veel kracht kost. In de tentoonstellingsruimte in Montevideo op de grond ook wijnglazen en papiertjes. Waarschijnlijk om je het idee te geven dat je je in dezelfde ruimte bevindt. Of dat ook daadwerkelijk zo is, blijft onduidelijk. Toch intrigeert Wild Zone I, niet in het minst door de spookachtige verschijning van de tweeling.

Eveneens intrigerend is Ball (2003) van Yael Davids. Wederom een videoregistratie. De scene doet surrealistisch aan; een jong meisje (blond haar, paarse sokken) dat met haar lichaam zit opgesloten in een veelkleurige opblaasbal (type strandbal). Enkel haar hoofd en haar benen steken uit. Een sadistisch randje kan het werk niet worden ontzegd. De camera zoomt van bovenaf op haar in (ondergrond: een sporthalvloer) en registreert hoe ze door te schommelen rechtop probeert te komen. Tevergeefs. Je zou denken dat de positie waarin het meisje zich bevindt naar verloop van tijd gaat benauwen, maar nergens op haar gezicht proef je enige wanhoop. Daarvoor lijkt ze zich te bewust van de rol die ze speelt. Wellicht was het interessanter geweest om het grensvlak tussen wanhoop en plezier te filmen, het moment dat de paniek toeslaat. Met als valkuil het ethische vraagstuk. Davids heeft het blijkbaar niet aangedurfd.