United 93

Nu, bijna vijf jaar na dato, komt regisseur Paul Greengrass met een versie die al weken voordat hij uitkwam stof deed opwaaien. Was vijf jaar een te korte periode? Doet hij wel eer aan de alledaagse mensen die stierven als helden door een nog groter noodlot te voorkomen? En mag er wel geld verdiend worden aan het tragische lot van de heroïsche passagiers? Antwoorden op de meeste vragen bleven achterwege nadat critici en publiek vrijwel collectief de film van Greengrass de hemel inprezen.

De vraag waar het om zou moeten draaien is of deze lof wel terecht is. Iedereen die Bloody Sunday (2002) heeft gezien weet dat de Brit Greengrass een vakman is. Zijn griezelig realistische afbeelding van de geweldadigheden in Ierland op 30 januari 1972 maken van bijvoorbeeld Spielbergs Saving Private Ryan (1998) een Disney-film. Met name de beelden van de gevechten waren schokkerig, grof van korrel en ontzettend strak gemonteerd. Het gevolg was dat je als kijker meevocht en meebloedde met personages die eerder op liefdevolle wijze geïntroduceerd waren. De intensiteit van de film bezorgde Greengrass de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn.

Een ontluisterende apotheose

De opzet en uitwerking van United 93 is voor een deel gelijk aan die van Bloody Sunday, maar verschilt ook van Greengrass’ eerdere meesterwerk. De cameravoering is gelijk gebleven. In de openingsscène waan je je als toeschouwer op het vliegveld van Newark, wacht je in de rijen en zit je in die afschuwelijke vliegtuigstoelen. De scènes in het vliegtuig worden afgewisseld met scènes in de verschillende verkeerstorens op de diverse vliegvelden aan de oostkust. Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat het een lange, onstuimige dag dreigt te worden. Zeker wanneer bekend wordt dat er een vliegtuig gekaapt is, gaat dit deel van de film in een hogere versnelling, waarbij de zwakkere kanten van de chain of command kritisch in beeld worden gebracht. Ironisch genoeg weten de instappende passagiers van vlucht 93 nog van niets. De twee afwisselende verhaallijnen van de nietsvermoedende reizigers en de toenemende verbazing, paniek en wanorde in de verkeerstorens creëren enorm veel spanning. Het feit dat het ergste nog komen moet, draagt hier verder aan bij.

Wanneer de chaos in de verkeerstorens compleet is, richt Greengrass de focus meer op de gebeurtenissen in de cabine. Het duurt lang voordat de vlucht gekaapt wordt, maar zodra dit gebeurt en de piloten om het leven zijn gebracht, is het zien van United 93 een claustrofobische ervaring. De aanvankelijke nieuwsgierigheid van hoe er professioneel wordt omgegaan met een vliegtuigkaping maakt plaats voor een lege vorm van angst, zeker wanneer een ontluisterende apotheose volgt.

Een opmerkelijke afstand

De strakke editing, de schokkerige beelden en het opbouwen van spanning zijn in het oog springende overeenkomsten met Bloody Sunday. Een belangrijk verschil is dat de personages in United 93 nauwelijks uitgediept worden. Greengrass blijft ver van de ideologische achtergronden en politieke motivaties van de vier daders. Ook wat betreft de passagiers kiest hij ervoor om aan de oppervlakte te blijven. Het is een opmerkelijke keuze, juist omdat kleine aanwijzingen over het leven van de reizigers buiten het vliegtuig om een gevoelige dramatische aanvulling hadden kunnen opleveren. Nu is het eerste uur van de film haast een documentaire, en zijn het met name de stilistische kwaliteiten die de eerder genoemde claustrofobische effecten teweegbrengen. De filmmakers hebben veel contact gehad met familieleden, en een handvol professionals die die dag aan het werk was speelde zelfs zichzelf in de film. Misschien is de afstand die bewaard is gebleven ten opzichte van het onderwerp wel een keuze geweest om het gevaar van te hoog oplopende emoties te voorkomen.