Vriendschap, vertrouwen, opgroeien, onvoorwaardelijke liefde; grote thema’s worden allerminst geschuwd in Peter Zantinghs aangrijpende debuut Een uur en achttien minuten. Zantingh (1983, onder meer ex-8WEEKLY) beschrijft het verhaal van een vriendengroep zoals er talloze zijn, overal ter wereld. En altijd weer diezelfde paar planeten waar de jongens als manen omheen cirkelen: voetbal, meisjes en de kunst van het goed volwassen worden.

Een pak voor de begrafenis

Vijf jongens – ik-figuur Johan, Alex, Richard, Dennis en Joey – groeien op in een West-Fries dorpje. De wereld is er overzichtelijk, de geluiden van het weekend bestaan uit het fluitje van de scheidsrechter en Amstel-flesjes die als proost zachtjes tegen elkaar aan worden getikt. De vakanties gaan naar Chersonissos. Naar uitwedstrijdjes wordt gefietst, over de dijk met wind tegen. Het uitgaan vindt plaats in schuren van vage kennissen. Zoenen gebeurt op de kermis. Geluk is er bijna tastbaar, maar zo kan en zal het niet altijd blijven.

Een uur en achttien minuten vertelt het verhaal van de vrienden in retrospectief. De groep van vijf is een groep van vier geworden, zo blijkt al op de eerste pagina’s: ‘In mijn hoofd speelt vaak de scène waarin mijn goede vriend sterft. Ik kan er niets aan doen.’ Die vriend is Joey, hij heeft zijn vrienden van vroeger die zaterdagavond een sms’je gestuurd. De tachtig tekens tellende inhoud van dat berichtje komt steeds weer terug: Jongens, het spijt me. Ik heb de lat te hoog gelegd, ik ben mijn idealen kwijt. Sorry. Bedankt. J.

Zantingh beschrijft de week die volgt op dit berichtje. Van de eerste keer samenkomen met de geamputeerde groep tot het uitzoeken van een pak voor de begrafenis, en van de ochtend vóór de begrafenis tot de terugkeer naar de stad – Johan heeft het dorp inmiddels voorgoed achter zich gelaten. Herinneringen aan de tijd toen de dagen nog even doelloos als onbedorven waren, waaien in die week steeds vaker door zijn gedachten.

Niets wereldschokkends, lijkt het

Zoals gezegd: Zantingh schuwt de grote thema’s niet. Tegelijk is zijn eersteling een klassiek literair debuut, een coming of age-roman over een jongvolwassene die zich ontworstelt aan de klei van thuis door in de grote stad te gaan wonen, maar die niet in staat is alle banden met het thuisfront door te snijden. Zantingh snijdt geen onverwachte onderwerpen aan en werkt volgens een strakke compositie waarin iedere dag in een bepaald aantal pagina’s beschreven wordt. Bovendien is de roman min of meer plotloos, al worden er op de uitvaart van Joey nog wel wat opvallende confessies gedaan.

Niets wereldschokkends dus, zo lijkt. Maar er is iets bijzonders aan de hand met Een uur en achttien minuten: het verhaal gríjpt je. Dat komt deels door de stilistische kwaliteiten van de auteur, die afgemeten alinea’s laat volgen door bloemrijke beschrijvingen, maar ook door de omzichtigheid waarmee Zantingh de zelfmoord van Joey centraal stelt, zonder dat er verder al te veel over gezegd wordt. Op deze subtiele wijze beschrijft hij door veel juist níet te beschrijven (schrijven is immers schrappen): de onmacht van zijn hoofdpersonen om écht met elkaar te praten, het angstvallige zwijgen over grote thema’s in veel kleine gemeenschappen en de ongrijpbaarheid van zelfdoding. Er is niet altijd een reden, niet altijd een sluitende verklaring; er is slechts een wanhopige sms, en een concept van een koele, nooit verstuurde e-mail. Daar moet de wereld het dan maar mee doen.

Geschrapt

Wat dat betreft vertoont Zantinghs roman ook wel enige gelijkenis met de All Stars-films: ook daarin veel onbezorgde vrolijkheid van voetballende jongens die denken dat ze altijd vrienden zullen blijven, maar in hun hart wel beter weten. Als de nood het hoogst is, wordt opeens weer duidelijk wat echt belangrijk is. Peter Zantingh heeft een heel mooi, ontroerend debuut geschrapt. 

Dit is duidelijk niet de band die Utrechter Sidney Vollmer (1983) voor ogen had toen hij zijn protagonist Tom Mitchell de frontman van een Schiedams rockbandje met dezelfde naam liet worden. Een korte introductie: Tom is een jonge student die zijn gevoel vertaalt in muziek. Van alle belangrijke gebeurtenissen in zijn leven houdt hij soundtracks bij en het moet gezegd: zijn muzieksmaak is breed en uitstekend.

Hij keert terug naar het ouderlijk huis als zijn vader, een Brit met een glasblazerij, plotseling sterft. Tom verliest niet alleen zijn beste vriend, maar ook zijn grootste fan. Na het verlies van zijn vader volgen de fiasco’s in Toms leven elkaar in hoog tempo op: een belabberde relatie met zijn moeder, geen succes in de studie, een bandje dat ieder moment uit elkaar dreigt te vallen en een knipperlichtrelatie met Lizzy, een vlinderachtig meisje waar je op z’n zachtst gezegd ook geen huis op kunt bouwen.
En zo suddert het leven zo’n beetje voort.

Niets meer
Opeens verandert alles: Toms moeder krijgt al snel een nieuwe vriend, Sjeng. The Guilty Pleasures krijgen uitzicht op een Brits platencontract en Toms beste vriend verlaat de band. Een optreden op Lowlands, de grootste droom verwezenlijkt. Op de bruiloft van Sjeng en zijn moeder maakt Tom zich tenslotte volkomen belachelijk. En dan heeft Tom opeens niets meer.

Alles ruikt naar chocola is een debuut. Een opvallend debuut omdat Vollmer (naast schrijver ook filmmaker) voortdurend de vaart in zijn verhaal weet te houden. Het is een Nederlandse wet dat debuten zich over het algemeen beperken tot de hoognodige activiteiten van drank, drugs, een potje seks en wat zelfbeklag. Die elementen ontbreken vanzelfsprekend niet in Alles ruikt naar chocola, maar Vollmer heeft zijn boek daarnaast een flinke dosis vaart meegegeven; de hoofdstukken zijn als korte scènes uit een Amerikaanse tragikomedie. Dat leest – excusez le mot – ‘lekker weg’. Enkele slapstickachtige situaties doen de lezer zelfs hardop lachen, een prestatie die niet genoeg onderstreept kan worden.

Hornby
Tot zover de felicitaties, want er is ook wel een en ander mis met Alles ruikt naar chocola. Zo blijven de personages om Tom heen karikaturale poppen bij wie nauwelijks enige ontwikkeling zichtbaar is. Of het nu de bandleden zijn, zijn moeder, Lizzy of zijn nieuwe stiefvader; ze hebben geen van allen de uitwerking gekregen die ze verdienen. Ook Tom zelf is een nogal primair figuur, wiens gemoedstoestanden zich vaak beperken tot pure woede/extase/wellust/nukkigheid. Ambivalentie kent hij nauwelijks – de jongen is himmelhoch jauchend of juist zum Tode betrübt. Dat heeft ongetwijfeld te maken met een zekere mate van kinderlijkheid die dit soort muziekjongens in boeken en films kenmerkt; lees het oeuvre van Nick Hornby er maar op na.

Het verschil tussen Hornby’s romans en Vollmers debuut is de zwierige vanzelfsprekendheid waarmee de Brit zijn personages uitvergroot en tegelijk van een geschiedenis en een persoonlijkheid verleent. Tom Mitchell mist die persoonlijkheid. Zijn verleden is te zeer geconstrueerd door de schrijver, een van clichés aan elkaar hangende story van gelukkige jeugdherinneringen en incidenteel traumaatje. Hij is een jongen als alle anderen, en een boek over iemand als alle anderen is zelden tot het eind interessant.

Net niet genoeg
Vollmers stijl en compositie zijn in orde, maar ook niet meer dan dat; ze slagen er niet in het ongeduld over Toms inwisselbaarheid weg te nemen. En zo stevent Alles ruikt naar chocola op een einde af dat onmogelijk onverwacht genoemd kan worden. Even is er de hoop dat Tom zijn leven écht drastisch omgooit, maar dat blijkt ijdele hoop. Daarvoor lijkt het hoofdpersonage iets te veel op de roman waarin hij figureert: goed, maar net niet bijzonder genoeg om het te maken.

De Vlaamse auteur Tom Lanoye publiceerde in 2009 zijn roman Sprakeloos. In dit boek beschrijft hij de achteruitgang van zijn moeder, die haar spraakvermogen verliest en vervolgens langzaam verder aftakelt. Nu van de hand van zijn landgenoot Mortier een roman over hetzelfde thema is verschenen, ligt het voor de hand om de twee boeken met elkaar te vergelijken. Maar wie dat probeert is snel klaar, want behalve het thema hebben de werken weinig met elkaar gemeen. Het grootste verschil? Lanoye begon pas aan zijn boek nadat zijn moeder was overleden, terwijl Mortier zijn roman – soms letterlijk – naast zijn moeders ziektebed schreef. Dat maakt Gestameld liedboek rauw, confronterend en pijnlijk oprecht.

Stream of consciousness
Het is vreselijk als een geliefde iets ernstigs overkomt. Het is begrijpelijk dat een schrijver na het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis naar de pen grijpt, maar of dat ook goede literatuur oplevert is discutabel. Literatuurwetenschappers en recensenten houden zich al tijdenlang bezig met deze kwestie, en de discussie hieromtrent laaide onlangs opnieuw op toen A.F.Th. van der Heijden over de dood van zijn zoon het boek Tonio schreef. De critici waren het er echter vrijwel allemaal over eens dat Tonio een universeel literair werk over dood en verlies is geworden, waarmee het Van der Heijdens persoonlijke drama overstijgt.

Sprakeloos en Tonio zijn allebei succesvolle en gelauwerde boeken. Toch heeft Mortier voor een totaal andere aanpak gekozen dan zijn collega-auteurs Lanoye en Van der Heijden. Waar zij een verhalende en min of meer chronologische benadering hanteren, is Gestameld liedboek een bundeling geworden van over elkaar buitelende gedachten, overpeinzingen en herinneringen. De teksten in het boek balanceren vaak op de vage grens tussen proza en poëzie, en het resultaat daarvan is een stream of consciousness – een weergave van de onderbroken gedachten die Mortier ervoer.

Snakken naar adem
Mortier had geen betere vorm voor zijn boek kunnen kiezen: zijn stream of consciousness sluit perfect aan bij de ontreddering en pijn die hij voelt bij het ziekteproces van zijn moeder. Ondanks het feit dat Mortier zijn ervaringen niet in een verhaalvorm heeft gegoten en je ze dus niet op chronologische volgorde kunt meebeleven, word je als lezer toch onmiddellijk in het boek gezogen. Het is immers onmogelijk om jezelf niet in Mortier te herkennen. Gestameld liedboek is niet alleen de beschrijving van een persoonlijke tragedie, maar – net als Tonio – een weergave van een universele angst, namelijk de angst om een dierbare te verliezen. Zo schrijft Mortier:

Ik ben bang dat jouw trage sterven, dit eeuwige hangen tussen leven en dood in, nog lang een open wonde zal blijven. De afbraak, het verlies is zo totaal. Het slokt alles op. Ontdoet je van deurlijsten van taal. Slaat ramen uit hun sponningen, rukt het behang van je muren en krabt aan het pleisterwerk en de stenen tot ze meegeven. Misschien, misschien dat zich voorbij de verbijstering een kalmer land uitstrekt.

Mortier heeft geen clichés nodig om de thema’s dood en verlies te beschrijven. Het zijn juist zijn pure, eerlijke gedachten – op prachtige wijze verwoord – die ervoor zorgen dat Gestameld liedboek je doet snakken naar adem.