Toen Teju Cole (1975) twee jaar geleden bekendheid verworf met Open stad, was Elke dag is voor de dief al verschenen, weliswaar bij een kleine Nigeriaanse uitgeverij. Na het succes van Open stad (het ontving enthousiaste kritieken en kreeg de PEN/Hemingway Award toegekend) redigeerde Cole Elke dag is voor de dief voor een nieuwe uitgave. Dit boek is een roman, maar Teju Cole liet met Open stad al zien niet veel op te hebben met conventionele eigenschappen van het genre als plot en karakterontwikkeling; deze zijn ook afwezig in dit boek. Elke dag is voor de dief bevat bovendien biografische elementen: Cole groeide zelf op in Nigeria om het op zijn zeventiende te verlaten, ook hij kwam jaren later voor een paar weken terug. Naderhand schreef hij een serie blogberichten over zijn tijd in Lagos, waar nog weer later een boek van werd gemaakt. Elke dag is voor de dief lijkt op een persoonlijk reisverslag en kent een episodische vorm, ieder hoofdstuk staat op zich.

Corruptie, religie, geluk

Nigeria is een land van corruptie, religie en geluk: hoewel het het meest religieuze land ter wereld is, en de mensen die er wonen volgens onderzoek door internationale media de gelukkigste op aarde schijnen te zijn, scoren ze ook hoog op de corruptie-index van Transparency International. ‘Als het land zo religieus is, waarom maakt men zich dan zo weinig druk om de moraal of de mensenrechten?’, schrijft Cole. Het is voor zijn progatonist onmogelijk zijn humanistische principes te negeren, en hij vraagt zich regelmatig af of hij dit milieu wel kan verdragen mocht hij terugverhuizen. Afkeer leeft echter samen met een eindeloze fascinatie voor de stad: Lagos is rijk aan verhalen, en een goudmijn voor een schrijver.

Eén zo’n verhaal is het relaas van een jonge dief. Lang nadat het incident heeft plaatsgevonden laat Cole’s protagonist zich de plek wijzen waar de dief zijn dood vond. Cole is een schrijver die zich niet laat afleiden door franje, zijn zinnen zijn helder en draaien er niet om heen:

Te midden van het stilstaande verkeer is ruimte gecreëerd. [..] De band is over de jongen heen gegooid. Hij valt flauw, maar als hij met benzine wordt overgoten, komt hij plotseling weer vervuld van paniek tot leven. [..] De rondspattende vloeistof vervliegt sneller dan water, het ruikt, het druipt van hem af, vormt kraaltjes in zijn kroeshaar. [..] Er ontbreekt nog één ding, waarin snel voorzien wordt. Het vuur laait luid suizend op en de menigte hapt naar adem en deinst achteruit. De jongen danst als een bezetene, maar door de band die hem omknelt, valt hij al snel voorover en blijft dan stil liggen.

Zonnevlekken

Zijn land is een duister land, weet Cole. Hij haalt een passage van de dichter Tomas Tranströmer aan omdat het wat hem betreft in plaats van over Zweden ook over Nigeria zou kunnen gaan:

Het mag niet worden gezegd, maar hier huist veel onderdrukt geweld. Daarom wegen de details zo zwaar. En is het zo moeilijk het andere dat er ook is te zien: een zonnevlek die over de huismuur beweegt, door het onwetende bos van opflikkerende gezichten glijdt, een Bijbelwoord dat nooit geschreven werd: ‘Kom tot mij, want ik ben even tegenstrijdig als jijzelf.’

Cole komt met veel details op de proppen in Elke dag is voor de dief, waardoor het dagelijks leven van zijn duistere land helder geïllustreerd wordt. De zonnevlekken zijn voor de schrijver echter van groter belang: nog altijd zoekt hij naar iets dat hem doet besluiten te blijven. Een groot en ambitieus muziekinstituut of een Ondaatje-lezende vrouw geeft hem hoop, maar daar staat dan weer tegenover dat het National Museum lijkt te zijn vergeten wat Nigeria allemaal heeft moeten doorstaan. De grote tegenstrijdigheden maken hem radeloos.

Zijn familie had gelijk: de schrijver in Elke dag is voor de dief is wel degelijk verwesterd. Dit blijkt bijvoorbeeld uit zijn woede als hij merkt dat Nigeria zichzelf als ‘land zonder verleden’lijkt te beschouwen. Teju Cole is niet meer thuis in het land omdat hij juist die ongemakkelijke verhalen op zoekt. Die ontstane afstand voelt misschien als verlies, het zorgt er echter wel voor dat de schrijver zijn gang kan gaan zoals hij doet in dit boek. Cole is een schrijver met lef, hij gaat niets uit de weg. Akelige momenten beschrijft hij zonder sentiment en zo klein mogelijk, de episode met de dansende jongen is daar een bijzonder staaltje van: Cole maakt foto’s met zijn woorden. Die kleinste observaties, en het contrast van de verhalen van de Nigeriaanse straat en Cole’s zogenoemde zonnevlekken, maken van Elke dag is voor de dief een fascinerend boek.

Het zou beter zijn om de zes dikke delen van Mijn strijd achter elkaar te lezen in plaats van iedere keer een klein jaar te wachten tot weer een volgend deel vertaald is. De elementen van het verhaal zijn niet in chronologische volgorde geplaatst en sommige thema’s komen steeds opnieuw terug in andere gedaantes. Van de eerste tot en met de laatste zin horen de episodes in deze Noorse megaroman bij elkaar. Knausgårds protagonist Karl Ove zwoegt zich een weg door het leven in een poging los te komen uit zijn ingekapselde persoonlijkheid. Naast de liefde neemt de weg naar het schrijverschap een belangrijke plaats in. De directe toon en losse, toegankelijke stijl houdt Knausgård duizenden pagina’s vol en een lange onderbreking van het lezen is bijna problematisch. Het is even lastig om de spanning er weer opnieuw in te krijgen.

Honger
In Schrijver volgen we Karl Ove, na een korte introductie als volwassene in zijn werkkamer, op de schrijversacademie van Bergen. Hij is negentien jaar, ambitieus en hoopvol, maar slaat een slecht figuur. Op al zijn literaire ondernemingen krijgt hij negatieve reacties. Uiteindelijk houdt hij het voor gezien. In plaats van zelf schrijver worden gaat hij literatuurwetenschap en kunstgeschiedenis  studeren.

Een van zijn grote voorbeelden is Knut Hamsun. Schrijver weerspiegelt dan ook elementen uit de roman Honger van Hamsun. Ook daar arriveert een jonge, ambitieuze man in de stad met het vaste voornemen beroemd te worden en iedereen die tot dan toe op hem neerkeek versteld te doen staan. Hij heeft geen cent. Van de niet aflatende honger krijgt hij hallucinaties: vrouwen veranderen in sprookjesprinsessen en de stad wordt een verslavend labyrint. Knausgård weet met dezelfde bedrieglijk eenvoudige middelen het regenachtige Bergen haast tot een zelfstandig personage te maken. De eenzame Karl Ove zwerft er rond, niet high van de honger maar gewoon stomdronken. Niet bij machte om contact met zijn medestudenten te krijgen – en al helemaal niet met het meisje waar hij verliefd op is – komt hij keer op keer terecht in bizarre en vernederende situaties. Net als bij Hamsun wordt de lezer binnengevoerd in een afgesloten wereld van faalangst en gefantaseerde genialiteit. Karl Oves lage zelfbeeld en faalangst worden breed uitgemeten, en ook als mens deugt hij niet:

Die kilte in mijn hart was iets verschrikkelijks, soms dacht ik dat ik geen mens was, dat ik een soort Dracula was die zich voedde met de gevoelens van andere mensen maar er zelf geen had.

Dagboekpagina’s
Toch ontbreekt in dit deel , ondanks de vele verwikkelingen en Knausgårds strijd om het schrijverschap, de betovering van de eerste keer schrijven en vrijen. Die was in deel vier, Nacht, wel sterk aanwezig. Deze Karl Ove, met zijn ruime studiebeurs, zijn netwerk van familie en kennissen die hem altijd weer uit de puree helpen, is lang niet zo boeiend als de jonge hulpleraar in de poolstreek. Die stond er echt alleen voor, in een traditionele visserscultuur die hem totaal vreemd was. Daar kregen verliefdheid en dronkenschap een andere, dreigende lading. En het schrijven was een solitaire bezigheid met een hogere inzet dan het wat melige groepsproces van de Bergense academie. Soms gaat het in Schrijver bladzijden lang door op de wijze van een uit de hand gelopen dagboekpagina. En dan opeens, een ontroerend verslag van de begrafenis van een gestorven grootvader, of een geestige beschrijving van een Zweedse vriend die met veel pijn en moeite uit de kast komt. In weerwil van zijn geflopte jaar aan de schrijversacademie  is dit deel wederom knap geschreven. Nu snel naar de finale!

En dat deed hij: onlangs verscheen John Toxopeus’ tweede roman We doen of er niets aan de hand is, een verhalenbundel gebaseerd op zijn 25-jarige loopbaan als vakbondsbestuurder bij CNV. De verhalen geven een mooi beeld van hoe Toxopeus zich struikelend en met steeds meer onbegrip een weg zoekt in de professionaliserende vakbondswereld – soms letterlijk, over het speelgoed van zijn kinderen in zijn kantoor aan huis.

De Vakbondsbestuurder
We doen alsof er niks aan de hand is leest op dezelfde manier als Bomans’ Kopstukken of Woody Allens verhalenbundel Louter anarchie. Toxopeus is wat minder absurdistisch, maar vertelt hetzelfde soort korte sketches en heeft een scherp oog voor flauwekul. De hoofdstukjes zijn zelden langer dan vijf pagina’s en staan op zichzelf. Doorgaans behandelen ze een grap of een irritatie van de vakbondsleider, maar samen geven ze ook een schets van hoe de vakbond door de jaren heen steeds meer veranderde – van een eigenlijk wel gezellige, amateuristische vereniging, naar steeds meer een bedrijf met alle bijbehorende sores.

In de humoristische verhalen maakt Toxopeus een karikatuur van iedereen, zichzelf incluis. De rokkenjagers, drinkebroers en vergaderfetisjisten; alles is net wat aangedikt en onhandiger dan werkelijk. Alleen Ineke niet, zijn vrouw die hij op handen draagt. Zij is de reddende engel die hem en hun gezin schraagt en hem meer als regel dan bij uitzondering behoedt voor een professionele stommiteit.

De Ayatollah van Nieuwegein
Toxopeus werkte bij CNV in de tijd dat de vakbonden een grote professionalisering doormaakten. Voor lezers die bekend zijn met de wereld van vakbonden zal het boek vanwege zijn waarheidsgehalte wat extra’s hebben; over welke Friese vakbondsbestuurder heeft hij het die later voorzitter werd? Wie is de Ayatollah van Nieuwegein? En wie is de Sfinx? Is de collega over wie zijn vrouw zegt “Gadverdamme, wat een enge man” echt zo’n engerd? Vakbondslezers zullen in al deze personages (delen van) zichzelf of collega’s herkennen.

Aan de lezer die niet erg ingevoerd is in de vakbond zal soms wat voorbij gaan. Omdat de verhalen alle erg kort zijn, is er weinig sprake van een spanningsboog – met als gevolg dat de personages personages blijven en geen karakters worden. Diepgaande karakters neerzetten zal daarentegen ook niet echt Toxopeus’ bedoeling zijn geweest.

De Verhalenverteller
Het boektitelverhaal, waarmee de bundel afsluit, behelst als een mise en abyme alle strijd, dilemma’s, politiek en het aftellen tot het pensioen, wat Toxopeus op het einde letterlijk doet met behulp van een meetlint (“Nog maar twee centimeter!”). Maar vooral schrijft hij over de liefde voor het werk dat hij haat. Bij gebrek aan vakkennis zijn de politieke situaties en Toxopeus’ functioneren niet helemaal te beoordelen. Tegen het eind van zijn carrière wordt hem verteld dat hij “ongetwijfeld voortreffelijke kwaliteiten bezit”, maar dat hij “totaal ongeschikt” is als vakbondsbestuurder. Wat voor vakbondsbestuurder Toxopeus ook was – hij schrijft er een zeer amusante verhalenbundel over.