‘Ik wil een gedicht schrijven over mijn gestorven vriend, de dichter Gerrit Kouwenaar. Misschien is het niet goed om een gedicht te willen schrijven (…) Een gedicht is een konijn uit een hoed. Een raadsel waar dat konijn vandaan kwam.’ Met deze regels begon Remco Campert zijn wekelijkse column na het overlijden van Gerrit Kouwenaar. Het gedicht is er niet gekomen. ‘Willen en een gedicht schrijven gaan eigenlijk niet samen.’

Aantekeningen
Wrakgenoten is een boekje in twee delen. De gedichten reiken tot ruim over de helft, daarna begint een fors deel ‘Aantekeningen’ die de verklaringen vormen. Het zijn echter die zorgvuldig gecomponeerde aantekeningen die deze bundel interessant maken; niet de gedichten waar het eigenlijk om zou moeten gaan. Kuilman is een dichter die gedichten heeft wíllen schrijven: het konijn uit de hoed heeft hij nooit gezien.

Twee handen klappen en maken geluid.
Wat is het geluid van één hand?

De oude wilg bij de vijver:
zijn spiegelbeeld ruist in de wind.

Deze haast klakkeloos geplaatste regels vormen het gedicht Koan. Ze worden ‘verklaard’ door een tekst over fundamentele twijfel bij de zenleerling, de ondeelbaarheid van de persoonlijke waarneming. Met een fraaie anekdote over Robert Pirsig en J. D. Salinger als afsluiting. Na lezing van de verklaring is het aanvankelijke gedicht uit het zicht verdwenen.

Hooitijd

Waar blijft het blauw wanneer het gras
van groen naar geel verschiet?

Het welft zich over lage velden
en drijft de wolken in het nauw.

Het spiegelt zich in kinderogen
of in de ogen van een vrouw. (…)

In Hooitijd probeert Kuilman een gevoel uit zijn kinderjaren naar boven te halen. Dat begint aardig met een beeld van kleuren op het hooiland en in het nauw gedreven wolken. De spiegeling in de kinderogen is een letterlijke uitleg en waar vervolgens de vrouwenogen vandaan komen is een raadsel. Het is deze geforceerde opzet die het ‘willen’ in dit gedicht – en in deze bundel – zo ergerlijk benadrukt. In de verklaring staat dan weer een prachtig stukje over een zomerse logeerpartij:

In de schroeiende zomerhitte bestuurde ik de stapvoets rijdende tractor. Over mijn schouder zag ik mannen met bovenlijven die blonken van de zon en het zweet. Beurtelings bracht een drietal de hooibalen met één vloeiende beweging van hun hooivork omhoog

En hup, weg is het gedicht.

Ontwerpen
Dingeman Kuilman laat zijn povere gedichten ondersneeuwen door zijn talent voor het schrijven van proza. De alleszins leesbare ‘Aantekeningen’ doen de poëzie volledig naar de achtergrond verdwijnen, terwijl hij juist ervaringen wil delen door ze in eerste instantie te verbeelden in een gedicht. Door het ‘verhelderen van de context, met behoud van de ervaringsruimte bij de lezer’ worden niet de gedichten dichterbij gebracht, maar juist Kuilmans kracht op een ander gebied getoond.

De verklaring voor deze wonderlijke omkering ligt misschien in het feit dat de dichter ‘werd opgeleid als grafisch vormgever’, zoals de achterflap van Wrakgenoten vermeldt. De gedichten zijn als een ontwerp: de beeldende uitkomst van een gegeven vraagstuk of de illustratie van een persoonlijke ervaring. Poëzie is geen demonstratie van iets wat je wilt verbeelden. Poëzie is de verbeelding zelf.

Toen Teju Cole (1975) twee jaar geleden bekendheid verworf met Open stad, was Elke dag is voor de dief al verschenen, weliswaar bij een kleine Nigeriaanse uitgeverij. Na het succes van Open stad (het ontving enthousiaste kritieken en kreeg de PEN/Hemingway Award toegekend) redigeerde Cole Elke dag is voor de dief voor een nieuwe uitgave. Dit boek is een roman, maar Teju Cole liet met Open stad al zien niet veel op te hebben met conventionele eigenschappen van het genre als plot en karakterontwikkeling; deze zijn ook afwezig in dit boek. Elke dag is voor de dief bevat bovendien biografische elementen: Cole groeide zelf op in Nigeria om het op zijn zeventiende te verlaten, ook hij kwam jaren later voor een paar weken terug. Naderhand schreef hij een serie blogberichten over zijn tijd in Lagos, waar nog weer later een boek van werd gemaakt. Elke dag is voor de dief lijkt op een persoonlijk reisverslag en kent een episodische vorm, ieder hoofdstuk staat op zich.

Corruptie, religie, geluk

Nigeria is een land van corruptie, religie en geluk: hoewel het het meest religieuze land ter wereld is, en de mensen die er wonen volgens onderzoek door internationale media de gelukkigste op aarde schijnen te zijn, scoren ze ook hoog op de corruptie-index van Transparency International. ‘Als het land zo religieus is, waarom maakt men zich dan zo weinig druk om de moraal of de mensenrechten?’, schrijft Cole. Het is voor zijn progatonist onmogelijk zijn humanistische principes te negeren, en hij vraagt zich regelmatig af of hij dit milieu wel kan verdragen mocht hij terugverhuizen. Afkeer leeft echter samen met een eindeloze fascinatie voor de stad: Lagos is rijk aan verhalen, en een goudmijn voor een schrijver.

Eén zo’n verhaal is het relaas van een jonge dief. Lang nadat het incident heeft plaatsgevonden laat Cole’s protagonist zich de plek wijzen waar de dief zijn dood vond. Cole is een schrijver die zich niet laat afleiden door franje, zijn zinnen zijn helder en draaien er niet om heen:

Te midden van het stilstaande verkeer is ruimte gecreëerd. [..] De band is over de jongen heen gegooid. Hij valt flauw, maar als hij met benzine wordt overgoten, komt hij plotseling weer vervuld van paniek tot leven. [..] De rondspattende vloeistof vervliegt sneller dan water, het ruikt, het druipt van hem af, vormt kraaltjes in zijn kroeshaar. [..] Er ontbreekt nog één ding, waarin snel voorzien wordt. Het vuur laait luid suizend op en de menigte hapt naar adem en deinst achteruit. De jongen danst als een bezetene, maar door de band die hem omknelt, valt hij al snel voorover en blijft dan stil liggen.

Zonnevlekken

Zijn land is een duister land, weet Cole. Hij haalt een passage van de dichter Tomas Tranströmer aan omdat het wat hem betreft in plaats van over Zweden ook over Nigeria zou kunnen gaan:

Het mag niet worden gezegd, maar hier huist veel onderdrukt geweld. Daarom wegen de details zo zwaar. En is het zo moeilijk het andere dat er ook is te zien: een zonnevlek die over de huismuur beweegt, door het onwetende bos van opflikkerende gezichten glijdt, een Bijbelwoord dat nooit geschreven werd: ‘Kom tot mij, want ik ben even tegenstrijdig als jijzelf.’

Cole komt met veel details op de proppen in Elke dag is voor de dief, waardoor het dagelijks leven van zijn duistere land helder geïllustreerd wordt. De zonnevlekken zijn voor de schrijver echter van groter belang: nog altijd zoekt hij naar iets dat hem doet besluiten te blijven. Een groot en ambitieus muziekinstituut of een Ondaatje-lezende vrouw geeft hem hoop, maar daar staat dan weer tegenover dat het National Museum lijkt te zijn vergeten wat Nigeria allemaal heeft moeten doorstaan. De grote tegenstrijdigheden maken hem radeloos.

Zijn familie had gelijk: de schrijver in Elke dag is voor de dief is wel degelijk verwesterd. Dit blijkt bijvoorbeeld uit zijn woede als hij merkt dat Nigeria zichzelf als ‘land zonder verleden’lijkt te beschouwen. Teju Cole is niet meer thuis in het land omdat hij juist die ongemakkelijke verhalen op zoekt. Die ontstane afstand voelt misschien als verlies, het zorgt er echter wel voor dat de schrijver zijn gang kan gaan zoals hij doet in dit boek. Cole is een schrijver met lef, hij gaat niets uit de weg. Akelige momenten beschrijft hij zonder sentiment en zo klein mogelijk, de episode met de dansende jongen is daar een bijzonder staaltje van: Cole maakt foto’s met zijn woorden. Die kleinste observaties, en het contrast van de verhalen van de Nigeriaanse straat en Cole’s zogenoemde zonnevlekken, maken van Elke dag is voor de dief een fascinerend boek.