De voortekenen waren gunstig. Het onderwerp, de ondergang van de rijke telersfamilie Van Waveren uit de Bollenstreek, is een mooie kruisbestuiving tussen de thema’s van internationale familiedrama’s als (zeg) De Kersentuin en tegelijkertijd zo Nederlands als, het kan niet anders, een tulpenbol. Het mooie decor, deels opgebouwd uit overblijfselen van de vorige regies van Alize Zandwijk, torent als een imponerende gevangenismuur boven de acteurs uit. En de hoofdrolspeler, Sanne den Hartogh, speelt Guido van Waveren, de ongelukkige, gestoorde nazaat van de familie, met zoveel vertederend Hamletiaans onvermogen om de omringende krachten te kunnen doorzien, dat je eigenlijk niet snapt waarom ze niet gewoon de rest van de acteurs vrijaf hebben gegeven – ik kan me niet herinneren de afgelopen jaren een betere acteerprestatie te hebben gezien.

Te statisch

Maar als je wat kritischer kijkt, en over een voortstelling die rond de tweeënhalf uur duurt en geen pauze heeft ben je nu eenmaal kritischer dan wanneer er minder van de toeschouwers gevraagd wordt (was het niet Churchill die zei dat het brein niet meer in zich op kan nemen dan de billen kunnen verdragen?), blijkt al snel dat er grote bezwaren tegen de voorstelling gemaakt kunnen worden. De manier van vertellen, bijvoorbeeld. Al in de allereerste scènes wordt duidelijk gemaakt waarnaar je de hele avond gaat kijken. De voorstelling speelt zich af in het hoofd van Guido van Waveren, de emotionele erfgenaam van vier strijdende broers die na de dood van de pater familias in 1930 een internationaal bollenimperium te verdelen krijgt.

En vervolgens?

Goed, denk je als je een paar minuten hebt opgelet, ik heb het door, ik begrijp hoe het in elkaar steekt. Je nestelt je billen dieper in je stoel en wacht. En vervolgens? Helemaal niets, blijkt al snel. Alle dramatische gegevens zijn namelijk al verteld. Alle conflicten zijn al geanalyseerd voordat je ze op het toneel te zien krijgt. De vier broers die ten onder gaan nadat ze het juk van het familiebedrijf op zich nemen ken je in de laatste scène niet beter dan in de eerste. Er zit geen enkele ontwikkeling in de karakters, er gebeurt niets verrassend.

De theatrale “reis” waar een familiedrama als Van Waveren naar hoort te streven – de stuwende, onomkeerbare esculaap van plot en karakter – is van een amateuristische klungeligheid. Waarom zou je tweeënhalf uur willen staren naar iets dat al na het eerste kwartier haar verassingen kwijt is?

Regieloos

Wel wordt er niet een berg maar een heuse alp aan regietrucjes de kast uit gesleurd om schwung aan de voorstelling te geven: de acteurs “bevriezen” wanneer ze op de foto gezet worden, zodat Guido ze kan becommentariëren; ze dansen, klimmen, zakken door hun hoeven, schuifelen tergend traag voorbij op de achtergrond. Ze “spelen” zelfs slow motion. Het is nauwelijks overtuigend. Want wat wil dat nu eigenlijk zeggen, slow motion op het toneel? Dat de tijd “kneedbaar” is? Dat we diep weggestoken zitten in onze eigen fantasieën? Of heeft het alleen een esthetische functie?

Het lijkt me voornamelijk een trucje, afleiding terwijl je wordt opgelicht – zoals goochelaars die obstinaat met hun vingers knippen terwijl ze met hun andere hand snel een gemarkeerde speelkaart verstoppen.

Een interessant gegeven

Het is veelzeggend dat het persbericht eigenlijk interessanter is dan de voorstelling zelf. De voorstelling is gebaseerd op een doos audiobanden die de documentairemaker Wim van der Aar in 1996 bij toeval op een Amsterdamse markt aantrof. Op de banden bleken urenlange telefoongesprekken te staan die de paranoïde Guido van Waveren in het geheim opnam; uit de opnames kwam een intrigerend beeld van een getraumatiseerde familie boven, van een verstoorde moeder-zoonrelatie, en van een verzopen huwelijk dat ooit met schuchtere liefde begon.

Op het toneel wordt er niks meer aan toegevoegd. En daarmee was het toch een wat teleurstellende avond. Hoewel het er allemaal imposant uitziet – hoewel het allemaal leek op een ambitieuze toneelvoorstelling – bleek het eigenlijk gewoon nogal mat. Bleek het tofu in de vorm van een biefstuk.

Op wat kleine objectmanipulaties met helmen en kleding vouwen na, worden de eerste circusvaardigheden getoond in de klimpaal (chinese paal). De mannen hangen, zwaaien en draaien alle kanten op en klimmen met het grootste gemak naar boven. Hoewel ze zelfstandig de speelruimte ontdekken, houden ze elkaar goed in de gaten. Constant wordt bevestiging bij elkaar gezocht om zo dichter tot elkaar te komen. De eerste fysieke krachtmeting gaat door totdat de mannen een moment nodig hebben om uit te hijgen.

Spelelementen

Terugkerend in de voorstelling zijn de verschillende spelelementen. Het eerste element dat langskomt is het badmintonspel, dat al snel evolueert naar een meer absurdistische vorm waarbij rackets heen en weer vliegen, shuttles in de mond worden gevangen en het badmintonspel op metershoge hoogte wordt afgerond. Ook met de andere spelelementen, waaronder armpje trekken, zonder handen een broek aantrekken en balanceren op een helm, krijgen de mannen de lachers op hun hand. Ze gaan zo op in hun spel dat ze elkaar af en toe even vergeten en buitensluiten. De derde man komt hierdoor met lege handen te staan en gaat maar wat anders doen, zoals met een voetbal spelen. Deze situaties zijn expres zo getimed en vormen zo uitstekende momenten voor logische overgangen naar volgende scènes in de voorstelling.

Objectmanipulatie

Naast badmintonrackets en –shuttles, zijn motorhelmen, jongleerballen en voetballen veelgebruikte rekwisieten voor objectmanipulaties. Een technisch hoogstandje is het moment waarop een vijfde voetbal van bovenaf in een al lopend 4-voetbal-patroon wordt gegooid, waarna vloeiend verder wordt gejongleerd met vijf voetballen. Dit is ook een van de weinige momenten in de voorstelling waar ruimte is om te applaudisseren. Naast het welbekende jongleren worden er ballen, rackets en een knuppel gebalanceerd. Ook in de objectmanipulaties dagen de mannen elkaar uit en overtreffen ze elkaar. Als de een een bal op zijn vinger ronddraait, dan kan de ander dat uiteraard met twee ballen bovenop elkaar.

Gevoel van gevaar compenseren

Hoewel een enkele circustruc de bij circus welbekende ‘oh’ en ‘ah’ klanken bij het publiek los weet te maken, valt het gemiddelde technische niveau mee. Dit heeft er waarschijnlijk mee te maken dat de drie mannen fysiek gezien aan elkaar gewaagd zijn en zich hebben gespecialiseerd in uiteenlopende discplines. De mannen kunnen elkaar geen meters omhoog gooien en maken geen gebruik van luchtwerkinstallaties, trampolines of andere risicoverhogende circusdisciplines. Dat het gevoel van gevaar wat ontbreekt, maakt echter dat een creatieve en onderzoekende voorstelling tot stand is gekomen, waarin objectmanipulaties net zoveel of misschien zelfs wel meer waardering krijgen als de andere circusvaardigheden, zoals acrobatiek en chinese paal. Door de speelse inrichting van de ruimte ontstaan tevens veel mooie, poëtische en grappige podiumbeelden. Een voorbeeld hiervan is de scène waarbij twee mannen opgaan in hun eigen circusdiscipline en tegelijkertijd een duet creëren. De man in de chinese paal maakt gelijksoortige bewegingen als de man die de knuppel manipuleert. Doordat de bewegingen synchroon worden uitgevoerd ontstaat een samenspel met een hypnotiserende werking. Het abrupte einde waarbij met de knuppel tegen de helm van de derde man wordt geslagen werkt dan ook zeker verfrissend.

Beginbeeld = eindbeeld

Tijdens het laatste gedeelte van de voorstelling wordt het podiumbeeld van het begin weer opgebouwd. Er wordt nog een spel gespeeld waarbij een man, die door het dragen van een dichte moterhelm niets kan zien, met behulp van de anderen een parcours over het podium moet afleggen. Een grappig element, maar door het lage tempo met een behoorlijk ander energieniveau dan de rest van de voorstelling maakt het de afsluiting te kalm.

Dichtbij het publiek

Al met al is TENT er met 3 in geslaagd een originele voorstelling neer te zetten, waarbij de keuze voor de spelers voor nieuwe denkrichtingen heeft gezorgd. Hoewel de voorstelling op het technische niveau van circusvaardigheden niet aan kan sluiten bij het internationale circustheaterniveau, staat de voorstelling wel dichtbij het publiek.

Met de openingsact met de menselijke paarden wordt een goede spanningsboog opgebouwd naar een innovatieve act in een zelfgebouwde draaimolen. Ook de objectmanipulatie met een zware hamer wordt bijzonder goed door het publiek ontvangen. De hamer wordt metershoog de lucht in gegooid, hard rondgedraaid en keer op keer opgevangen alsof het niets weegt. Tot aan de beer die wordt gewonnen  bij de kop van Jut klopt het geheel waarin innovatie, techniek, klassiek circus en kermis goed met elkaar verweven zijn.

Spelen met de aandachtsboog

Vanaf dit punt krijgt de lijn van de voorstelling, waarin het publiek wordt meegenomen in een avondje kermis, steeds minder samenhang en vervalt tot een serie losstaande acts. Hierbij valt met name het controversiële plaatje van Jezus aan het kruis buiten de context van kermisattracties en gevaarlijke cirusacts. Ombouwmomenten duren iedere keer langer, wat tot een ‘hoogtepunt’ komt in een ombouw die langer duurt dan de finaletruc. De artiesten hebben duidelijk geprobeerd te spelen met de aandachtsboog van het publiek, maar zijn er niet in geslaagd de publiekswaardering hiermee voor zich te winnen.

Het spektakel van het klassieke circus

De Race Horse Company mee gaat mee in de huidige trend in het circustheater: het teruggrijpen naar elementen uit het klassieke circus. Hiermee doen ze af aan het zijn van een creatief en vernieuwend gezelschap en gaan ze mee met de bestaande ontwikkelingen. Aan de andere kant is merkbaar dat een groot deel van het publiek deze ontwikkelingen niet kent en de voorstelling zeer origineel vindt. Daarbij is er zeker wat voor te zeggen dat wat werkt te koesteren: het spektakel uit het klassieke circus. Spektakel is belangrijk: hoe hoger, verder en sneller, hoe beter. In Super Sunday wordt dankbaar gebruik gemaakt van deze kennis. De artiesten vliegen metershoog door de lucht wanneer ze zich uit de meest uiteenlopende installaties laten lanceren. Zo nemen de zelf plaats op de kop van Jut, laten ze zich afschieten uit een schommelconstructie wat een raket moet voorstellen en maken ze gebruik van een soort wipwap voor volwassen, een teeterboard. Aan de andere kant wordt het klassieke circus ook geregeld op de hak genomen. De voorstelling wordt geopend met een knipoog naar de paardendressuur en ook de klassieke manier van waardering vragen aan het publiek na een truc wordt opzettelijk overdreven.

Schommelende techniek

Circustechnisch gezien is duidelijk dat de zes artiesten professionele acrobaten zijn met bovengemiddeld ruimtelijk begrip. De hoeveelheden en combinaties van de salto’s en pirouettes zijn te vergelijken met die van professionele turners. Het technisch niveau in de voorstelling schommelt van matig (rondslingeren tussen een paar palen) tot hoogstaand (drievoudige salto’s). De draaimolen is, hoewel innovatief, technisch vrij beperkt. Echter, het niveau van het Rad des Doods, een metershoge staaf met aan beide uiteinde een levensgroot hamsterwiel, is matig. Dit komt vooral tot uiting wanneer blijkt dat er slechts eenmaal aan de buitenkant van het rad gelopen wordt en de sprongen vrij laag blijven. Aan de balansverstoringen en voorzichtigheid van de acrobaten is te zien dat deze act gevaarlijk dichtbij de grens van hun kunnen ligt.

Er worden gedurende de voorstelling onnodig grote risico’s genomen die weinig toevoegen aan de beleving van de vertoonde kunsten. De act op de reuzentrampoline daarentegen is van een hoog niveau met een goede balans tussen vaardigheid en gevaar. Het publiek zit op het puntje van haar stoel wanneer de acrobaat meervoudige pirouettes in zijn salto weet te draaien op een klein springvlak. Een verkeerde inzet bij zijn trucs is genoeg om metersver de trampoline uit gelanceerd te worden en op de harde vloer te vallen. Een mooie link tussen techniek en creativiteit wordt gemaakt door in het slot van de teeterboardact van en naar de draaimolen te springen. Op het niveau van dit gezelschap, dat wereldwijd in de grote theaterzalen speelt en hoog aangeschreven staat in het cirusveld, mag alleen wel verwacht worden dat deze link vaker gemaakt wordt.

Ondanks het feit dat niet overal raak werd geschoten, zijn de artiesten er wel in geslaagd een aantal bijzondere plaatjes te creëren, zoals een artiest die met huishoudfolie aan het Rad des Doods werd geketend en de trampoline die veranderde in een dansende ballenbak. Hoewel het een vermakelijke voorstelling is, liet de kop van Jut de bel niet vaak luiden.