Smaakt naar minder

We kunnen haar wel begrijpen, die Elena Conrad. Op de flaptekst van de twee delen van haar trilogie van de Jasmijnserie staat nadrukkelijk geschreven dat de Duitse auteur idolaat is van haar jaarlijkse vakantiebestemming aan de Ligurische kust. Het bleef niet alleen bij mijmeren over het Italiaanse landschap op ‘haar favoriete plekje onder een oude olijfboom met uitzicht op zee’: haar dagdromen dienden ter inspiratie voor de serie over de Duits-Italiaanse Giulia, die voornemens is om de jasmijngaard van wijlen haar opa op te knappen. Zo’n liefdesroman als deze is uiteraard niet compleet zonder een sexy Italian guy, die haar hart – al in het rond toeterend op een Vespa – steelt. Die bruine krullenbol heet in dit verhaal Marco en hun liefdesgeschiedenis kent een onnatuurlijk snel verloop. In deel 1, De Jasmijnvilla, is het meteen – Pats! Boem! – liefde op het eerste gezicht en De Jasmijntuin, deel 2, begint linea recta met hun verloving. Helaas wordt dit gelukkige nieuws het ge-hé-le boek overschaduwd door de ziekte van Marco’s zus Laura. De donkere wolk hangt zodanig boven de huwelijksplannen van Giulia en Marco dat het boek nog weinig anders behelst. En dat maakt het verhaal toch wel een tikkeltje saai.

Er staan eigenlijk drie kleinere intriges centraal naast het plot: de logeerpartijtjes van Aurora (de dochter van Laura en haar ex Franco), Franco en zijn pyromanische trekjes en dan heb je nog die moderne Milanees Paolo die het (ook al in deel 1) heeft voorzien op de olijfboerderij van Alessandro, Marco’s vader. Nu dienen zich in deel 2 nog twee bijfiguren aan: de vriendin van Paolo (toevalligerwijs ook de knappe ex-vriendin van Marco naar wie al wordt verwezen in deel 1) en de nieuwe vriend van Laura: Luciano. Ook in deze roman doemt de boezemvriendin van Giulia op: de kleurrijke Trixi (niet – ahum – de meest realistische naam, maar enfin). Iedere keer als de stress bij Giulia oploopt, is Trixi héél toevallig net neergedaald in Italië.

Een lege ‘inspiratie-bron’

Alles wat in deel 1 nog als een vernieuwende verrassing naar voren werd gebracht, vormt een tergende herhaling in deel 2. Het voelt toch een beetje alsof Conrad niet meer kon tappen uit het vaatje met inspiratie. Er wordt van de lezer verwacht dat hij of zij onophoudelijk veel medelijden toont voor de familie van Marco en zich genoeg gemotiveerd voelt om door te lezen over het lijden van Laura. Dat is echter nogal veel gevraagd van de lezer: hoe kan iemand zich voldoende inleven in een personage als er nooit vanuit dit personage wordt gefocaliseerd? Of – in meer algemene begrippen – als men nooit een inkijkje krijgt in de binnenwereld van deze patiënt? Misschien heeft Conrad zich zo erg gefocust op Laura, omdat ze bij God niet wist waar ze anders over zou moeten schrijven. De liefde tussen Giulia en Marco was al opgebloeid, Giulia’s moeder Pina had Giulia al min of meer het huis in Italië toevertrouwd en Giulia zelf had haar oude leventje in Duitsland al de rug toe gekeerd.

Aangezien het eerste deel je als lezer continu kan bekoren, verwacht je dat de schrijfster met meer op de proppen komt. ‘Teleurgesteld’ zou een te groot woord zijn om het gevoel bij het lezen van dit boek te omschrijven, want de gemiddelde lezer zou het – omwille van de toegankelijke schrijfstijl, het makkelijk te volgen verhaal en de talloze beschrijvingen van het idyllische landschap van Italië – allang ‘prima’ vinden. Voor wie op zoek is naar een gelaagde roman die schittert van de meerduidigheid, is hier geen winst te behalen.

Sloom tempo, sympathiek personage

Het tempo is helaas uitermate sloom en zorgt er bijna voor dat je het boek niet meer oppakt. Het verhaal kabbelt maar een beetje voort. Giulia is dermate sympathiek dat het verhaal tamelijk prettig is om te lezen, maar dit boek zou zeker niet geroemd moeten worden om de stilistische pracht en praal. Een vlotte schrijfstijl heeft het boek niet bepaald; het is wel erg simpel geschreven. Je zou verwachten dat iemand – die al dertig jaar op en neer reist naar Italië – intussen iets meer beeldspraak tot haar beschikking heeft om het land van de pizza en de rode wijn te kunnen omschrijven. Maar ach, wie weet, gaat Conrad ons alsnog verrassen met deel 3 van de trilogie en wordt dat het knallende eindakkoord van haar reeks.

Mogen we misschien alvast een toekomstverwachting uitspreken? Dan gokken we op de volgende elementen: een baby voor Marco en Giuliu die samen gaan wonen in de Jasmijnvilla, een bruiloft voor Laura met haar nieuwe lover (die waarschijnlijk de villa van Alessandro gaat overnemen) en een schop onder de kont voor de makelaar Paolo, wiens gezicht nooit meer zal verschijnen in de buurt van Giulia en Marco. Of we het bij het rechte eind gaan hebben? Het antwoord daarop laat even op zich wachten, want de publicatiedatum van het derde deel van deze familiesaga is voor het lezerspubliek nog onbekend… Voor nu wensen we auteur Conrad ‘Buona vacanza’ toe en hopen we dat ze na haar volgende vakantie naar Italië terugkomt met koffers vol inspiratie!

In de debuutroman Neubach van Erik Voermans komen heel wat personages langs die al dan niet gecombineerde karaktertrekken hebben van een of twee levende, of dode, mensen. Sommige namen, zoals Jan Flotterus van Herkema (voor Marius Flothuis) liggen voor de hand, andere minder maar laten zich toch raden. Zoals dirigent Arturo Costoso voor Riccardo Chailly, met wat trekjes van Mariss Jansons. Andere personages en gebeurtenissen zijn aan de werkelijkheid ontleend, zoals Sjostakovitsj, Wolfgang Sawallisch en Maria Joedina en het verhaal dat zij voor Stalin moest spelen. Hij vond haar spel zo mooi, dat hij er een opname van wilde hebben. Die bestond nog niet en werd in allerijl gemaakt.
De naamloze personen in deze debuutroman van musicoloog, componist en oud-recensent Voermans zijn grotesken, zo weggelopen uit de grote Russische literatuur van bijvoorbeeld Gogol. Grotesken met de nadruk op het lichamelijke: ‘een kromlopende man (…) die onfris uit zijn mond ruikt’ en ‘vrijwel zwarte ondertanden heeft’.

Vladimir Ivanovitsj Neubach

De hoofdpersoon is componist Neubach. Hij heeft veel elementen van andere componisten, om het voor de lezer nog uitdagender te maken. Wat past is een disclaimer als ‘fictionele dramatisering’, zoals Netflix bij hun dramaserie The Crown plaatst.
Dat is de leuke kant van het boek, maar de roman graaft dieper dan dat. Neubach lijdt aan stilte in zijn hoofd en krijgt geen compositie meer op papier. Laat staan een werk van en met betekenis, ‘de diepte, de wening’ (Bijbels voor wenen, geween) – het soort woorden die Voermans vaker gebruikt: nucleus (kern), odalisk (slavin, concubine).

De diepte wordt ook aangebracht in de passages waarin Neubach terugdenkt aan de periode dat hij in Moskou studeerde ten tijde van het Stalinregime. Tussendoor filosofeert hij over muziek, woont orkestrepetities bij van zijn oudere composities die opvallend vaak de aanduiding ’desolato’ dragen. En gaat met de journalistes die zijn pad kruisen naar bed. En met zijn assistente, die hem op een dag met een journaliste in bed betrapt. Hij (b)lijkt zich zo beter te kunnen geven dan in zijn composities of pratend over zijn tijd in Rusland; zelfs aan zijn vrouw Zjenja vertelt hij niet alles. Hiermee laat Voermans iets zien van de esthetiek uit de late negentiende- en begin twintigste eeuw; een componist die louter zijn hart uitstort in zijn muziek. Dat Neubachs karakter wat vlak is, kun je als kritiek beschouwen, maar ook zien als een compliment, omdat de schrijver daarmee wellicht het depressieve karakter van Neubach wil benadrukken.

Requiem voor de doden

Op een dag zal Neubach zich wel weer aan het componeren moeten zetten, depressief of niet. Hij krijgt namelijk een opdracht van het Concertgebouworkest tot het schrijven van een Requiem voor het concert op 4 mei. Het Requiem wordt een gevecht. De muziek zit weliswaar in Neubachs hoofd, wat al meer dan stilte is, maar hij krijgt het niet op papier.

Waarom niet, kan de lezer zelf in- en aanvullen. Is leegte beter dan een hoofd vol herinneringen? Herinneringen waar Neubach niet over praat, niet over spreken kán. En dus ook niet in muziek kan omzetten. Dat denk je tenminste. De waarheid ligt genuanceerder. Het Concertgebouworkest speelt uiteindelijk een onvoltooid Requiem, zonder Lux aeterna (Eeuwig licht). Maar is het wel onvoltooid? Wordt het niet voltooid in de vreemde afloop die de uitvoering ervan krijgt, daar in het Concertgebouw? Toch een beetje detectiveachtig, maar wel op een hoog niveau in het voortdurende spel tussen feit en fictie, heden en verleden. Een mooi debuut, dat is het.

Rishøis boek valt moeilijk eer aan te doen in een samenvatting. De combinatie van de ondertitel (‘Een kerstvertelling’) met de ingrediënten ‘kinderperspectief’, ‘overleden moeder’ en ‘alcoholistische vader’ roept de zwaarte en kleverigheid op van eendimensionale tranentrekkerij. Het verhaal is echter allesbehalve zwaar en kleverig. Het zet zich zelfs expliciet af tegen de door het kapitalisme ingelijfde vermarkting van zielige kindertjes en twinkelende lichtjes.

Twee moederloze kinderen en een alcoholist

De lezer volgt een periode uit het leven van twee zusjes die zich grotendeels ouderloos een weg door het leven moeten banen. Of zoals zus Melissa, zestien jaar, het treffend verwoordt wanneer ze telefonisch de gezinssituatie omschrijft aan een schuldeiser: “hallo, we zijn twee moederloze kinderen en een alcoholist, kunt u ons twee weken uitstel geven?”

Het is precies die combinatie van vroeg volwassen verantwoordelijkheid en kinderlijke directheid die de zusjes tot ontwapenende personages maakt. Waar Melissa, onder meer Millitia gekoosnaamd, de harde realiteit vertegenwoordigt, worstelt de tienjarige Ronja volop met haar neiging om te hopen tegen beter weten in. We volgen het verhaal vanuit Ronja’s hardnekkig dromerige standpunt. Zo weet ze bijvoorbeeld wel dat haar vader niet in de zaal zal zitten bij de jaarlijkse schoolvoorstelling op Luciadag. En toch dwalen haar ogen steeds opnieuw de zaal in. “Want je kan altijd te laat komen. Je kan opeens wakker zijn geschrokken, het briefje op de koelkast hebben gezien en de hele weg naar school hebben gerend”.

Overweldigend is dan ook de ontroering wanneer Ronja in de zaal niet haar vader, maar de norse buurman ziet zitten, die om zes uur die ochtend urenlang haar Luciajurk voor haar uit de plooi streek. Wanneer Rishøi in deze context een zeldzame metafoor gebruikt om de buurman met een vuurtoren te vergelijken, blijft die dan ook bij. De boze buur wordt een baken voor een eenzaam kind dat niet op wonderen moet hopen.

Geen Disney-sprookje

Rishøi schrijft haar verhaal in de licht bevreemdende stijl waar de Noren een patent op lijken te hebben. Tegelijkertijd blijft de vertelstem dankzij een uitgepuurde woordenschat steeds geloofwaardig; de keet waar Melissa werkt wordt consequent ‘de keet’ genoemd, zoals kinderen hun universum opbouwen met de woorden die ze ter beschikking hebben. In de ritmisch kloppende afwisseling van korte en lange zinnen (hulde voor de vertaalster!) staat nergens een woord te veel.

Het is omwille van die stijl dan ook moeilijk niet het halve boek te citeren. Nog één korte passage van de dag van de schoolvoorstelling: “Maar toen werd het middag. En de wereld was gewoon de wereld, met de stoep en de klimrekken en de ouders die peperkoekjes meebrachten in een trommel. Het helpt niet om een Luciajurk aan te trekken in plaats van een t-shirt. Het helpt niet dat de juf rondloopt en slingers op hoofden legt en zegt zo ben je mooi.”

Pleidooi voor een Stargate-leesclub

Ronja is zich reeds op tienjarige leeftijd bewust van de hoop die haar vader voortdurend de das om blijft doen. Meer droom dan daad neemt hij zich volgens een terugkerend patroon voor om te stoppen met drinken. Om vervolgens met het vallen van de bladeren weer te beginnen. Het einde van dit verhaal is dan ook niet bepaald Disney-proof. Gezien hun vader niet kan of wil veranderen, trekken Ronja en Melissa op de nacht dat storm Gudrun door het land blaast het bos in, naar hun oude, in herinnering geromantiseerde vakantiehuisje. Of is dit de laatste koortsdroom van twee weggelopen kinderen die de ijskoude nacht doorbrengen onder de kerstboom waar ze jarenlang op wachtten?

Rishøi heeft slechts honderdvijftig bladzijden nodig om memorabele en diepmenselijke personages te scheppen die rechtstreeks naar het hart gaan. Haar boek had kunnen uitgroeien tot een zoveelste lijvige familieroman, maar de kracht ervan zit net in de beperking. Gebald zonder ergens overhaast te zijn, haakt het verhaal van Ronja en Melissa zich vast in het hoofd van de lezer. Dit boek verdient een leesclub die de stijl, de symboliek en de inhoudelijke gelaagdheid van het boek grondig nabespreekt.