Klassieker: J.R.R. Tolkien – In de ban van de ring

Eigenlijk wil iedereen wel eens een draak verslaan. Of als beeldschone elfenprinses een onsterfelijk leven leiden, in werelden gevuld met magie, bedreigd door duistere machten die nietsontziend de alleenheerschappij willen. Geef het maar toe, we willen het allemaal. Op voorwaarde dat het kwaad zich aan de regels houdt en zich uiteindelijk laat overwinnen natuurlijk.

Fantasy is immens populair. Een beetje boekhandel heeft een behoorlijke collectie reeksen staan (om een of andere reden zijn fantasyverhalen die in één deel worden afgerond schaars) vol van uiterst creatieve ideeën en spannende verhaallijnen.

Virtuoze dromen

Het internet heeft daar een heel nieuwe en interactieve component aan toegevoegd. Online spellen als World of Warcraft hebben wereldwijd miljoenen spelers die urenlang in de huid kruipen van een krijger, een tovenaar, een elf, ga zo maar door. Volwassen mensen. Intelligente, hoogopgeleide mensen. De vraag dringt zich op: ‘Hebben die echt niets beters te doen?’ Het antwoord is misschien verrassend simpel: ‘Nee. Toevallig niet.’ Want fantasy beschrijft dromen, mooie dromen, meestal in virtuoze stijl verteld, met op iedere pagina een mogelijke verrassing. De deus ex machina’s vliegen je om de oren. Maar juist omdat de lezer best weet dat het allemaal niet echt is gebeurd, ontstaat er een comfortabele afstand tussen verhaal en werkelijkheid die het mogelijk maakt om voor de volle honderd procent te genieten van het verhaal.

Dat wil nog niet zeggen dat dat bij iedere reeks zo is; een vindingrijke fantasie wordt niet automatisch een meeslepend boek. De schrijver moet beschikken over een goede vertelstijl, moet begrijpen hoe je spanningsbogen opzet, en hoe je verschillende lijnen uitzet die elkaar op de juiste momenten raken. De onbetwiste aartsvader van de moderne, epische fantasy is natuurlijk John Tolkien, met zijn standaardwerk In de ban van de ring dat aan die criteria meer dan voldoet. Iets in het verhaal heeft  gezorgd voor een ongekende populariteit, zelfs bij een publiek dat strikt genomen niet van het fantasygenre houdt.
 

Dosis dapperheid

Wat dat ‘iets’ is laat zich niet makkelijk vangen. Er zijn betere vertellers in het fantasygenre, en ook meer geëngageerde auteurs. En toch, en toch. In de ban van de ring is letterlijk een ‘verhaal apart’. Tolkiens levenswerk ademt iets authentieks dat andere verhalen ontberen. Misschien heeft dat te maken met Tolkiens streven om een mythologie te scheppen die zich kon meten met de Noorse verhalen, waarin trollen en elven een natuurlijk deel uitmaakten van het dagelijks leven.

Hij verweefde ook veel van zijn eigen ervaringen en meningen in het boek. Zo had Tolkien een grote afkeer van de effecten van industrialisatie op zijn geliefde Engelse platteland. Met die kennis in het achterhoofd lees je de hoofdstukken waarin de Enten optrekken tegen de tovenaar Saruman om een einde te maken aan de vernietiging van het woud heel anders, en wint het verhaal direct aan actualiteitswaarde. Voor de beschrijvingen van de veldslagen putte Tolkien uit zijn eigen tijd aan het front van de Eerste Wereldoorlog. Het geweld dat in de verhalen veelvuldig voorkomt, wordt nergens verheerlijkt, maar aan de andere kant lopen de helden er ook nooit voor weg. Tolkien heeft zijn helden steevast een ongekende dosis dapperheid en plichtsbesef meegegeven.

Sergeant Pepper

Dat alleen is echter niet genoeg om de bijzondere status te verklaren. Er is meer aan de hand. De authenticiteit zit ook in de enorme detaillering van het verhaal. De ring, die het centrale voorwerp van de grote oorlog vormt, is onderdeel van een uitgebreide historie die door Tolkien in vele honderden, zelfs duizenden pagina’s werd uitgewerkt. Alles klopt tot in de puntjes, en is een logisch vervolg op een geschiedenis die enkele millennia beslaat. Die stevige basis zorgt voor een bepaalde vanzelfsprekendheid en vloeiendheid die de lezer zonder veel fronsmomenten door de imaginaire wereld meevoert. Tolkien had als hoogleraar oude talen een voorsprong op andere schrijvers als het gaat om het begrijpen van de opbouw van mythische verhalen en, niet onbelangrijk, het scheppen van overtuigend klinkende namen. Hij heeft onder meer enkele complete talen ontworpen, zoals het Sindarijns, dat nu nog door duizenden Tolkienfanaten worden gesproken. In de films komt bijvoorbeeld een gesprek voor tussen Aragorn en Arwen in die taal, waarbij gelijk opvalt hoe soepel en natuurlijk de woorden klinken.

 

 

Overtuigende detaillering en betrokkenheid, met die twee elementen komen we in de richting van een verklaring van de klassieke status van In de ban van de ring. Een ander punt dat het benoemen waard is, is de onderbouwing van het onderscheid tussen goed en kwaad: de helden zijn moedig, respectvol, trouw, en stellen vriendschap en eerlijkheid boven alles. De schurken handelen uit angstige onderdanigheid, zijn wreed en maken alles kapot. Tolkien was heel dogmatisch op dat vlak, op het zwart-witte af, maar liet ook voldoende ruimte voor menselijke twijfel. Zo is er het mooie moment in De reisgenoten dat Boromir probeert om de ring aan Frodo te ontfutselen, met op zich nobele bedoelingen, maar met desastreuze gevolgen. Maar ook is er de zwakte van Frodo bij de ontknoping, en het feit dat het goede feitelijk dankzij een moment van barmhartigheid kan overwinnen. Op zich geen unieke thematiek in de fantasy, integendeel zelfs, maar het feit dat we dat nu als ‘standaardingrediënt’ voor fantasy zien, is voor een bijzonder groot deel aan Tolkien te denken. In feite heeft hij dezelfde invloed gehad op het fantasygenre als de Beatles op de popmuziek, met In de ban van de ring als zijn Sergeant Pepper.

Spijt

Maar los van het feit dat Tolkien kan worden gezien als de grondlegger van de receptuur voor high fantasy – dat zich kenmerkt door het scheppen van parallelle werelden – is er het laatste en beslissende element dat In de ban van de ring verheft boven ‘gewoon’ goede fantasy, namelijk het onverbloemde verlangen naar de echtheid van die fantastische wereld. Tolkien creeërde een magisch utopia dat aan alle kanten werd belaagd en feitelijk in verval was. Een wereld waaruit de bloem van de schepping zich langzaam maar zeker terugtrekt, om zich te vestigen in Onsterfelijke landen waar de tijd geen tanden heeft. Het verlangen van Tolkien naar die wereld is doorspekt met melancholie en grote spijt. Alle grote daden in de oorlog tegen de demon Sauron, en het vernieuwde bewind van het koninkrijk Gondor kunnen niet verhullen dat de grootse tijden van weleer onverbiddelijk tot de geschiedenis behoren. De Elfen verlaten Midden-Aarde, de Enten zijn tot uitsterven gedoemd, de koningen van de Dwergen leiden hun volkeren weg. Wat overblijft, zijn de veel minder machtige mensen. Het zal nooit meer worden zoals het was in de hoogtijdagen van de Elfen.

Het is dat aspect dat In de ban van de ring zijn eenzame plaats binnen het genre geeft. Tolkien had een groots verhaal kunen schrijven over de gloriedagen van Midden-Aarde, en zijn Utopia de eeuwigheid kunnen schenken. In plaats daarvan beschrijft hij de laatste stuiptrekking van een grootse wereld waaruit de magie langzaam wegsijpelt. Dat is bij het lezen van de trilogie niet gelijk duidelijk, maar wie zich verdiept in de Silmarillion en andere verhalen die veelal postuum door Tolkiens zoon Christopher zijn gepubliceerd, kijkt uiteindelijk door een heel andere bril naar de belevenissen van Frodo en Sam. Onherroepelijk met een gevoel van spijt, en een diep verborgen verlangen om die wereld te beschermen. Klassieker dan dat wordt het niet.