Kafka blijkt nog pijnlijk actueel

In 2016 werden de repetities voor Proces ruw onderbroken toen het theater waar Lupa regisseerde
een nieuw artistiek directeur kreeg, aangesteld door de Poolse overheid. Deze was niet gecharmeerd
van Lupas bewerking van Het proces, waarin de opkomst van rechts-nationalisme in Polen kritisch
becommentarieerd wordt, en de voorbereidingen voor het stuk werden prompt stil gezet. Lupa
moest uitwijken naar andere theaters om zijn Proces alsnog te realiseren.

Zo komt de Poolse realiteit akelig dicht in de buurt van fictie uit Het proces. In dit boek wordt een
bankmedewerker, Joseph K., op een ochtend, terwijl hij nog in bed ligt, gearresteerd. Gedurende zijn
daaropvolgende strafzaak, die hem langs een hele rits van halve en hele idioten voert, wordt hem
nooit verteld waarvan hij nu eigenlijk wordt verdacht. Deze onwetendheid maakt zijn verdediging
een hopeloze onderneming, en een ding wordt dan ook steeds duidelijker: Joseph K. wordt schuldig
bevonden.

Politiek

Het proces leent zich, zoals veel van Kafka’s werk, voor zowel een existentialistische als een politieke
interpretatie. In de eerste lezing kun je K’s proces als metafoor voor de condition humaine zien,
waarin zijn strafzaak en vonnis symbool staan voor de zinloosheid van het leven en de
onvermijdelijkheid van de dood. Niet voor niets speelt de beroemde laatste scene, waarin Joseph K.’s
oordeel wordt geveld, zich niet af in een rechtszaal, maar in de kerk.

In Lupa’s bewerking echter voert de politieke invalshoek de boventoon, met veel verwijzingen naar
de huidige politieke situatie in Polen. Zo zit het personage Mevrouw Grubach in de openingsscène
naar een Pools actualiteitenprogramma te kijken waar gesproken wordt over het ontslag van vele
hoge Poolse rechters (een gebeurtenis die vorige jaar werkelijk heeft plaatsgevonden). Ergens op de
helft van de voorstelling komen alle acteurs met dichtgetapete monden op. Zowel een symbool voor
de onmondigheid van de personages in het stuk, als een referentie naar de stopzetting van de
voorstelling.

Geen sprankje licht

Maar liefst vijf uur duurt dit Proces. Zeker in de eerste helft is het speeltempo uiterst traag, met een
Joseph K. die zich vooral afwachtend opstelt. En hoewel er in het boek van Kafka genoeg te lachen
valt, is er in Proces geen sprankje licht te vinden. Dat maakt deze voorstelling geen makkelijke zit,
maar boeien doet deze wel. Onder meer door de ijzersterke acteurs die overtuigen in hun bittere ernst en de prachtige vormgeving waarin op de grote achterwand van het donkerhouten decor, claustrofobische filmbeelden worden geprojecteerd. Zo wordt de sfeer van een duister sprookje opgewekt.

In het middendeel verlaat Proces het originele verhaal om een zijspoor te bewandelen gebaseerd op
brieven en dagboekaantekeningen van Kafka. Hier smelten het personage Joseph K. en zijn bedenker
samen in een zeer lang uitgesponnen scène, waarin Kafka, zijn geliefdes en zijn uitgever Max Brod
wegkwijnen op ziekenhuisbedden. Dit is een scène waar je als toeschouwer moeilijk grip op krijgt, omdat de nodige context om te begrijpen wat je ziet mist. Ellende voert de boventoon, maar wat we daar als kijker precies mee aan moeten, blijft onduidelijk.

Deze lange scène zorgt ervoor dat je na de tweede pauze (op ongeveer vier uur) enigszins murw
geslagen begint aan het derde en laatste deel. En dat is jammer, want dit is het sterkste deel van de
voorstelling. Joseph K. wordt door zijn tante meegenomen naar een advocaat die hem moet helpen
met zijn rechtszaak. Die advocaat blijkt doodziek, en vanuit bed een belachelijk soort spreekuur te
houden waarin het al snel duidelijk wordt dat hij voor Joseph K. werkelijk helemaal niets kan
betekenen, behalve nog meer chaos en verwarring in zijn proces creëren.

Hier komen het absurdistische verhaal van Kafka en de onheilspellende enscenering van Lupa perfect samen in een ware koortsdroom van een horrorfinale. Deze leidt uiteindelijk tot K’s onvermijdelijke executie. Maar deze krijgen we niet meer te zien. De acteurs kijken enkel de zaal in en besluiten met de sombere vaststelling: ‘U weet hoe het afloopt.’