Het ultieme kaderverhaal

Deze anekdote, waarvan het waarheidsgehalte niet vaststaat, had zo weggelopen kunnen zijn uit Potocki’s eigen Manuscript gevonden te Zaragoza, dat vol staat met mysterieuze verdwijningen, verraderlijke schelmenstreken, doldwaze gekkigheden, erotische uitspattingen en nog veel meer. Er komen heel wat memorabele figuren aan het woord: een verdoemde pelgrim, een zigeunerhoofdman, de wandelende jood, een kabbalist, noem maar op. Het zijn vooral hun vaak uiterst hilarische levensverhalen die Manuscript gevonden te Zaragoza tot zo’n fantastisch boek maken.

Onder de galg

Manuscript gevonden te Zaragoza vertelt het verhaal van Alfons van Worden, een kapitein van de Waalse garde, die met twee bedienden op weg is naar Madrid om daar zijn officierspositie in te nemen. Op weg naar de herberg Venta Quemada verdwijnen zijn twee bedienden plotseling. Alfons laat zich hierdoor niet van de wijs brengen, zet zijn tocht alleen voort en overnacht – ondanks de tegenwerpingen van de waard – in de schijnbaar behekste herberg. Zodra de klok twaalf uur slaat, wordt hij uitgenodigd om de maaltijd te nuttigen met twee schaars geklede dames. De volgende morgen ontwaakt hij onder de galg in het dal van Los Hermanos. De daaropvolgende zesenzestig dagen, waarin een groot aantal excentriekelingen zijn levensverhaal komt vertellen, is het niet langer duidelijk wat hij wel en niet kan geloven.

Kaderverhaal

De verhalen uit Manuscript gevonden te Zaragoza staan niet op zichzelf, maar worden met elkaar verbonden door middel van een overkoepelend kader waarin we deelgenoot worden gemaakt van de vele avonturen van Alfons van Worden. Potocki’s levenswerk staat daarmee in de traditie van het kaderverhaal. Deze uit het Oosten stammende traditie is vooral geënt op de beroemde Vertellingen van duizend-en-één nacht, waarin Sjahrazad duizend-en-één nachten lang een verhaal vertelt aan koning Sjahriar. Rond de veertiende eeuw waait deze traditie ook over naar Europa, waaraan we Boccacio’s Decamerone (1349-1353) en Chaucers Canterburry Tales (1386-1389), en uiteindelijk ook Manuscript gevonden te Zaragoza te danken hebben.

In Manuscript gevonden te Zaragoza wordt het kaderverhaal op speelse wijze verweven met alle afzonderlijke verhalen. Hiermee heeft Potocki een middenweg gevonden tussen de traditionele kaderverhalen die ik hierboven al noemde en de roman met verhalen erin, zoals Don Quichote. In het eerste geval is het kader van secundair belang en gaat het vooral om de verhalen, in het tweede geval zijn de verhalen slechts van secundair belang en gaat het om het hoofdverhaal. Bij Potocki zijn zowel de afzonderlijke verhalen als het kaderverhaal belangrijk. Het gevolg van deze manier van vertellen is dat er in Manuscript gevonden te Zaragoza een intrigerende spanning ontstaat tussen het kader waarbinnen de verhalen zich afspelen en de verhalen zelf. Deze spanning is vele malen complexer dan in bijvoorbeeld Vertellingen van duizend-en-één nacht, waarin de relatie tussen het kader en de verschillende verhalen vanaf het begin duidelijk is en de spanning erin gelegen is of de koning Sjahrazad al dan niet laat verdergaan met haar verhaal (alhoewel ook deze spanning na een stuk of tien nachten wel verdwenen is). In Manuscript gevonden te Zaragoza dringen de verhalen en het kader veel sterker in elkaar door, en worden ze door elkaar besmet. Dit komt omdat de afzonderlijke verhalen zich in beginsel in dezelfde wereld lijken af te spelen als het overkoepelende kaderverhaal. Pas veel later wordt duidelijk dat de vele verhalen die in het boek verteld worden, deel uitmaken van een complot tegen Alfons van Worden.

Traditionele plots

In Manuscript gevonden te Zaragoza wordt nog wel gebruik gemaakt van dezelfde traditionele plots, die ook in andere kaderverhalen gebruikelijk waren. Ondanks dat Potocki deze plots op een originele en eigen manier gebruikt, worden er nog wel universele menselijke typen in uitgebeeld in omstandigheden die vooral door de literaire conventie worden bepaald. Deze traditionele plots zijn echter geen doel op zich, maar staan in dienst van het overkoepelende kader. Feitelijk worden de traditionele plots en de universele typetjes ontmaskerd en geïroniseerd. Ze vormen niet, zoals in de traditionele kaderverhalen, de kern van het boek. Bovendien wordt het kaderverhaal over Alfons van Worden zelf bevolkt door personages die geen universele menselijke types, maar concrete menselijke individuen vertegenwoordigen. In de geschiedenis van de literatuur kom je maar zelden een boek tegen dat tegelijkertijd zo spannend, meeslepend en veelkleurig is. Vergeet de Vertellingen van duizend-en-één nacht en al die andere kaderverhalen. Lees dit boek.

Mansucript gevonden te Zaragoza is op uiterst geslaagde wijze verfilmd door de Poolse regisseur Wojiciech Has, helaas is deze film nogal moeilijk te verkijgen.