Een blonde jongeman klopt
aan mijn deur
je bent niets veranderd zegt hij
bonenstaak

ik slinger naar de keuken
wat wil je? Niets zegt hij
en valt achterover

In dit openingsgedicht onthult de dichteres haar probleem. Zij verklaart hoe zij individueel en mét “een blonde jongeman” in een gat valt, hoe hij verdwijnt en zij dan pas beseft wie hij is geweest. Dit eerste gedicht heeft mij opgehouden, zo gepakt was ik door de kracht van de sobere verwoording, maar ook geprikkeld door het ongewone waarvoor ik niet direct een uitleg – lees uitweg – vond.

Was die “blonde jongeman” “De jongen met oren ha ha/als koolbladeren”? Is hij “de man met een glazen muil/een man met fonkelende oren”? Is hij “King Ear” of “King Clear” (twee titels)? Veeleer zou ik kiezen voor “King Clear”. Dit gedicht is duidelijk het sleutelgedicht.

hij wil drinken uit een glas
ziet haar niet komen
ze draagt een glazen jas

Een vreemde op bekend terrein

Na deze initiërende gedichten (de lezer wordt ingewijd en de boodschap is duidelijk) splitst de dichteres haar bundel op in vier afdelingen, kamers, ruimten, waarvan de vierde op mij over komt als de hervonden link met de buitenwereld.

~

Over de liefde (tweede afdeling) heeft de dichteres gemengde gevoelens. Ook hier duikt die vervreemding op, of eerder het zoeken naar haar identiteit, naar het nut van haar bestaan in die vreemde wereld die haar “opeist”, “omarmt”, “consumeert”. Het gedicht Liefste ligt stil behoort zonder twijfel tot de beste uit Glazen jas.

mijn huid spiegelt in de onze
zelfs nu liefste is de dag zoals wij
opzwepend

…

maakt niet uit wie mooier slimmer
wie we zijn hier en nu nog

…

hou je hand erop val door het gat
dat brandt in mijn hand

Ook in de liefde verliest de dichteres de controle over haar identiteit. Ook hier vindt zij geen bevrijdende herkenning, geen rust, geen levenslust. Is de geliefde een “praatjesmaker”, een “passagier”, een “reiziger”? De dichteres blijft over met “slijtage”, “een droom”, “schaduw van de zon”.
Aan “gegeten, gedronken, gedanst”, aan “afspraken”, aan een “vergaande wandeling” heeft zij niet genoeg.

Een opstoot van verzoening

In de afdeling Drie gedichten voor Luan klaart de hemel. Hoewel de dichteres zich onmachtig voelt tegenover het beeld dat ze van zichzelf en de anderen heeft, kan haar zoon Luan haar tijdelijk verzoenen met de wereld in en om haar. Kort, want ook nu weer “herkent zij niets”:

ik herken niets
dat sporen uit de weg ruimt
ik herken niets dan eigen stem
in die van hem

De sleur van de banaliteit, de handel en wandel
van de mensen, de geruchten in de straat overheersen in de derde afdeling, Rumoer.

Morgen valt de zee achterstevoren
drinkt eb vloed
vaart zonder aankondiging
de hemel los

…

morgen draait de wind
zonder mededogen
kapseist drijfhout
niets grandioos voor de boeg

Humor, wapen tegen vervreemding

De dichteres maakt een trieste balans op van alles wat haar inzicht vertroebelt en de kans op uitzicht vermindert. Zij wordt wanhopig en juist die wanhoop, die onmacht probeert zij met woorden te beheersen. Zij beschrijft wat haar om(k)ringt: het huisraad, de familieregels, de stad, het werk op de kade, de leugen, de onverdraagzaamheid. Tijdelijk voelt zij zich bevrijd van die onmacht als zij op reis gaat. Vooral in Slovenië (het gedicht Slovenia!) voelt zij minder de behoefte om zich te wapenen tegen de snel veranderende wereld: “Ze slaat de vrolijke ober gade/aan het meer van Bled/ze is een vrolijke bezoeker/negen en negentig treden/draagt de bruidegom zijn bruid/zo veel moet hij van haar houden/de muziek zet in/bergen/zetten haar in ogenschaduw/het keurslijf van pret moddert aan de fles” (cursivering TD).
Wanneer zij de poëzietempel verlaat, heeft de dichteres niet het gevoel dat haar woede gekoeld is, dat zij het leven accepteert, maar toch is in de vierde afdeling van de bundel, Andere tijden intussen, een zekere berusting aanwezig; zij relativeert meer, ze hanteert humor als wapen tegen haar chronische identiteitscrisis.

hier
hebben we geboekt
aan zee inheems hutje
traditioneel naakt
hier
hebben we geruild

Gerry van der Linden bewijst met Glazen jas nogmaals hoe zuiver zij haar gevoelens kan verwoorden in eenvoudige poëzie. Zij verstaat de kunst om de soms zware thema’s op prachtige wijze te relativeren.

Die politieke correctheid jegens de neger, de zwarte, de medemens van Afrikaanse origine, wordt op een prettige manier onder de loep genomen en aan de kaak gesteld in het debuut van Herman Hennink Monkau. Als zoon van een Surinaamse vader en een Nederlandse moeder werd hij in het Amsterdam van de jaren dertig groot. In die jaren was het nog gewoon dat men zwarten als een exotische curiositeit beschouwde of hen apen noemde. Een van de kennissen van Monkau vertelt hoe hij zijn eigen huidskleur exploiteerde door bij een circus te gaan: “Man, ik hoefde maar even met mijn ogen te rollen en mijn gebit te ontbloten of het publiek lag in een deuk. (…) Nee, van politieke incorrectheid had niemand toen last, ook ik niet.”

Negerzoen

Die politieke incorrectheid is vandaag de dag omgeslagen in een buitengewoon raciaal bewustzijn. De blanke is zich vreselijk bewust van zijn eigen kleur wanneer hij een zwarte ontmoet. Dat besef mondt uit in krampachtig gewoon doen en vooral niets zeggen over zwart of wit, maar met die houding benadruk je de uiterlijke verschillen alleen maar meer, zoals ook blijkt uit Monkaus voorbeelden. Het woord negerzoen is nog niet zo gek lang geleden geschrapt.

Anderzijds zijn er ook mensen genoeg die de neger ogenschijnlijk nemen voor wat hij is en zonder problemen dingen zeggen die de politiek correct denkende medemensen het schaamrood op de kaken doen krijgen.

Wat dat betreft is De kleurling een verfrissend boek. In gesprekken met vrienden en familieleden laat Monkau zien hoe de houding tegenover de zwarte medemens in het algemeen en de Surinamer in het bijzonder vanaf de jaren dertig is geweest. De meeste dingen die blanke Nederlanders zeggen en doen zijn inderdaad ongegeneerd racistisch, maar gelukkig kunnen de sprekers in De kleurling ons meestal wel vergeven.

Persoonlijke visie

Maar dat is niet alleen waar De kleurling over gaat. Het boek is voornamelijk een persoonlijke visie op de geschiedenis van Suriname en Surinamers in Amsterdam. Monkau heeft zijn onderwerp bewust klein gehouden en nergens pretendeert hij alles te weten. Zijn stijlkeuze sluit daar ook naadloos op aan: het boek is één lange discussie tussen Monkau en zijn vrienden, die elk hun eigen herinneringen ophalen.

Die stijl is soms echter ook vermoeiend. In lange monologen van de spreker en korte tussenwerpingen van de vrager meandert het boek zonder één witregel van begin tot eind. Het is een constante stroom van gedachten, memoires en inzichten die allemaal bijzonder interessant zijn, maar door het karakter van het boek drijven vele van deze mooie anekdotes en verhalen als mooie bloemen op een stroom mee: ongrijpbaar verdwijnen ze na een poosje uit het zicht. De schoonheid van de bloemen laat je echter gespannen stroomopwaarts turen, op zoek naar nog meer moois.

Onzichtbare scheidslijn

Als er iets is wat je van De kleurling opsteekt, is het dat Surinamers meesterlijke vertellers zijn, althans: Monkau en zijn kennissen. Verder gunt het boek je inzicht in het leven van de zwarte Nederlander vanaf zijn kant. Een interessant en leerzaam perspectief dat je als blanke niet vaak inneemt. Maar ondanks dat blijft er na lezing van De kleurling toch teleurstelling hangen. Die heeft niet zozeer met het boek te maken als met het feit dat je als blanke Nederlander nooit hetzelfde kunt zijn als een zwarte Nederlander. Een ander wereldbeeld, een andere culturele achtergrond en een raciaal bewustzijn dat nooit zal verdwijnen staat de blanke in de weg. Als blanke kun je ook niets zeggen over de relatie tussen blank en zwart. Daarom heb ik op mijn terrasje in ‘de West’ het boek maar gauw in mijn tas gestopt toen een zwarte collega mij in de gaten kreeg en een gesprek wilde beginnen. Over sommige dingen kun je wel lezen, maar niet praten.