Een verraderlijke omslagtekst omdat de jeugd van hoofdpersoon Maria Zegman helemaal niet zorgeloos is. Maria heeft een autistische en soms gewelddadige broer, een streng gelovige moeder en een watje van een vader. Een combinatie van elementen die het leven van Maria niet meteen laten overstromen van geluk. Gooi daar nog een dominee tegenaan die wel héél veel invloed op haar moeder uitoefent, een vettige domineeszoon die een pervers oogje op Maria heeft en een gebrek aan vriendinnetjes en je snapt dat het leven van Maria zo zijn lastige kanten heeft. 

Een typisch coming of age verhaal
Gelukkig is daar vriendinnetje Alice. Alice is de dochter van pensioneigenaren Henry en Barbara. En in dit pension Van Aertsen beleeft Maria haar gelukkigste momenten. Een paar van die gelukkige momenten zijn misschien zelfs iets té gelukkig. Maria’s moeder en de dominee voeren echter een kruistocht tegen deze sodom en gomorra van het dorp. Ongetrouwde stellen kunnen er namelijk een liefdesnacht doorbrengen, iets wat de gemiddelde gelovige zal vullen met afkeer.

De S-machine is een typisch coming-of-ageverhaal over een opgroeiend meisje in een moeizame gezinssituatie, over een eerste liefde, hoop en verlies. En daarmee blinkt Manon Duintjer dan ook niet uit in originaliteit. Maar een debuut hoeft niet meteen alle literaire tradities te doorbreken om aangenaam leesvoer te zijn. Tradities zijn er tenslotte niet voor niets. En De S-machine past prima in deze traditie.

Meeleven in grijstinten
Als lezer leef je al snel mee met hoofdpersonage Maria en ben je benieuwd hoe zij zich door de gebeurtenissen in haar jeugd heen slaat. De verstikkende sfeer van huize Zegman, de frivole vrijheid in pension Van Aertsen: het neemt de lezer mee door de emotionele pieken en dalen van het jonge leven van Maria. Maar zoals altijd in het leven kan alles zomaar in één keer omslaan. Alles heeft zijn keerzijde.

De mooie momenten in het pension hebben ook een duistere kant en de bemoeizuchtige, fanatiek gelovige moeder blijkt ook een warme kant te hebben. De wereld is niet zwart-wit. En ook de wereld van Maria dus niet. In De S-machine komen veel grijstinten voor. Maar dat zorgt er niet voor dat dit boek een grijs muisje is geworden. Hoewel ­De S-machine de grondvesten van de hedendaagse literatuur niet zal laten schudden, is het een aangenaam leesbaar verhaal geworden waar je als lezer in meegenomen wordt.

Opgroeiende schrijfster overwint eerste obstakel
Manon Duintjer weet een sfeer neer te zetten die de lezer raakt en doet meeleven met het hoofdpersonage. Dat ze daarvoor niet tot het literaire gaatje gaat is voor een debuut niet zo’n ramp. Ze weet door haar manier van schrijven een heel geloofwaardig personage neer te zetten, wier problemen en pleziertjes zeer herkenbaar zijn. Hierdoor wordt de lezer vanzelf door het verhaal meegenomen op weg naar Maria’s volwassenheid en voel je stiekem ook je eigen jeugd weer even oplaaien.

Maar misschien dat Duintjer in haar volgende boek wat meer kleur aan de grijstinten kan toevoegen. Dat zou een verder aangenaam boek verder boven de massa uittillen. Maar alle begin is moeilijk, en Duintjer heeft zich prima door deze eerste uitdaging heen geslagen. Dit is een coming-of-ageverhaal van een schrijfster die de eerste stappen op weg naar volwassenheid heeft gezet.

Benieuwd naar dit boek? Bekijk ook het filmpje van De S-machine. 

Antoinette is een tekenlerares die na een afwezigheid van tien jaar terugkeert in Oeverhorst, de psychiatrische kliniek waar ze op haar negenentwintigste belandde na twee abortussen en een uit de hand gelopen vrijage tussen haar vriend en beste vriendin. De kliniek is inmiddels getransformeerd tot instelling voor oververmoeide kunstenaars en Antoinette gaat er tekenlessen geven. Centraal motief is het wandschilderij dat ze elk jaar opnieuw overschildert en dat voor reuring zorgt onder de burgemeester, de kunstenaars en, opvallend genoeg, de hele gemeente.

Gebrek aan urgentie
Van Hooijer zijn we wel wat absurdisme gewend en ook in ‘De wanden van Oeverhorst’ grossiert ze weer in buitenissige randfiguren en bizarre situaties. Zoals de wereldvreemde man die door de bosjes van de tuin sluipt en de internen bespiedt. Of de nerveuze en zichzelf mateloos overschatte kunstenaars die ruzie maken over kleurnuances. En een vierhoeksverhouding tussen Antoinette, de psychiaters Olaf en Wibold en secretaresse Louise. Ingrediënten genoeg voor een intrigerend stuk proza, maar helaas stranden alle pogingen in de moeizame structuur en de oeverloze uitweidingen over niets. Er is niets mis met een fragmentarische compositie, maar wel als de draden zo los en zonder gewicht gesponnen zijn dat het de lezer nog maar weinig interesseert wat er komen gaat.

De steeds terugkerende wandschildering is waarschijnlijk een poging om vaste vorm te geven aan de vertelstructuur, maar na vier hoofdstukken beginnen die repeterende overpeinzingen over wel of niet een wandschildering lichtelijk te irriteren. Vooral omdat je het antwoord inmiddels wel kunt raden. En zo verloopt het ook met elementen die wél potentiële spanning in zich dragen. Omdat Hooijer ervoor kiest situaties luchthartig te schetsen, verliezen ze alle onontkoombaarheid. Abortussen vervliegen met de wind, mensen gaan dood zonder dat er een indringende gedachte aan gewijd wordt en keuzes worden gemaakt zonder dat daar wrijving of ambiguïteit aan ten grondslag ligt. Allemaal leuk en aardig, maar dat is dan ook precies waar het bij blijft. ‘Niet iedereen heeft de luxe ten onder te gaan aan een tragisch conflict’, verzucht Wibold in een gesprek met Antoinette. De spanningsboog van deze roman had echter wel wat dramatiek kunnen gebruiken.

Gekunstelde stijl
Helaas wil het met de stijl van Hooijer ook niet echt lukken. Alhoewel er hier en daar eigenzinnige, geestige en speelse zinnetjes opduiken, ademt De wanden van Oeverhorst vooral een zakelijke stijl die grenst aan het simplistische. Vaak geforceerd, wemelt het bovendien van de slordigheden in interpunctie en logica die op den duur struikelstenen gaan vormen. Een bijna pijnlijk voorbeeld is de scène waarin de wandschildering gekaapt dreigt te worden door twee megalomane kunstschilders en Antoinette het voorval met Jan, een vriend van haar overleden man, bespreekt.

‘Waar blijf je toch Antoinette.’
‘Ik zit thuis.’
‘Je gaat toch niet terug?’
‘Alleen fixeren nog. Twee schilders, Van Dommelen en Wegener, misschien ken je ze wel, willen iets anders en dat zetten ze door. Ze hebben aan mijn wand geprutst.’
‘Dan zijn ze strafbaar. Jij moet nu gauw hierkomen, we moeten werken. Er is …  een opdracht.’

Buiten het vraagteken dat voor de zoveelste keer zonder enige relevantie ontbreekt, vraag je je ook af waarom twee patiënten in een psychiatrische kliniek in godsnaam strafbaar zouden zijn voor het willen schilderen van een wand. Als dat ironie is, ligt het er iets te dun bovenop. Maar nog erger is de dramatiek die opgedrongen wordt door de drie puntjes in de laatste zin. Alsof we in een detectiveserie zitten waarin de acteur een pauze laat vallen om spanning te creëren.

Vederlichte figuranten
De grootste tekortkoming blijven echter de personages die als figuranten in hun eigen verhaal optreden.Nergens gaat Hooijer dieper of geeft ze enig gewicht aan haar karakters die daardoor, en door de vaak geforceerde monologen die ze uitkramen, verworden tot karikaturen zonder ziel of eigenheid. Verbintenissen blijven aan de oppervlakte spartelen en er wordt de lezer weinig ruimte gegeven om met de personages mee te leven. Ondanks een aantal grappige scènes en de originele setting blijft de oogst na het lezen dan ook magertjes. En je vraagt je af of Hooijer niet beter terug zou kunnen gaan naar het korte verhaal waarin ze zich wel bewezen heeft.

Krombeke retour/Deerlijk retour bestaat uit twee verhalen in één band die los van elkaar gelezen kunnen worden. In het deel Krombeke retour beschrijft Gruwez de geschiedenis van zijn vaders familie. In Deerlijk geeft hij zijn voorouders van moeders kant een stem en een gezicht. Beide delen zijn opgebouwd uit scherven verhalen, herinneringen, brieven en dagboekfragmenten, wat het proza een versnipperd karakter geeft. Repeterende bespiegelingen en verwijzingen geven de bundel eenheid.

Zoals de verschillende referenties naar het gedachtegoed van filosoof E.M. Cioran. Toen duidelijk werd dat deze notoire nihilist geen lachebekje zou worden, zei diens moeder dat ze hem had laten aborteren als ze dat van tevoren had geweten. Voor Cioran was dit een bevrijding. Blijkbaar was het stom toeval dat hij zelfs maar bestond, dus waarom zou hij het bestaan serieus nemen? Krombeke retour/Deerlijk retour is gelardeerd met citaten van Cioran. Maar hoewel ook Gruwez vaak de grenzen van nihilisme, toeval en zinloosheid verkent, zoekt hij in de ontrafeling van zijn familiegeschiedenis vooral naar betekenis. En liefde.

Dwingende cadans
In Krombeke retour doet hij dat door het verhaal van zijn betovergrootmoeder Regina te construeren aan de hand van flintertjes archiefmateriaal. Regina raakte zwanger van een onbekende, zoveel valt er uit de geboorteakte van haar zoon op te maken, maar dat zij op het moment suprême zo geil was dat zij ‘desnoods een voederbiet tussen haar dijen zou willen proppen’… Daar begint de fantasie en wordt het beeld geschapen. Voor Gruwez is haar zwangerschap een samensmelting van banaliteit en betekenis. Dat eitje en die zaadcel komen immers volkomen toevallig, in een bijna onbenullige geslachtsdans, samen. Maar daarin liggen wel alle toekomstige verhalen besloten.

Meerdere malen speelt Gruwez met het idee dat verleden, heden en toekomst in elkaar grijpende entiteiten zijn die overvloeien en vercirkelen. Zoals in de ontroerende scène waarin we opa Bing als klein ventje terugvinden in 1897. Hij zit op zijn ‘eerste kakstoeltje’, brabbelt kinderversjes en we zien hem door de ogen van Gruwez: ‘En ik weet alles, en hij nog bijna niets. Nog niets van Floretje, niets van de Tour de France van 1911, niets van de oorlogsdoden van Ramskapelle, niets van Margriet, niets van mij. Hij weet goddank helemaal niet dat hij op 6 maart 1976, voor het laatst en verschrikkelijk alleen, witte bonen in tomatensaus zal eten’. Het is de dwingende cadans van de tijd, die onherroepelijk naar de dood leidt, die Gruwez in zowel thematiek als in ritmisch voortstuwende taal verbeeldt. Maar hoe ben je de dood de baas?

Komisch verval
Voor Gruwez is het optekenen van herinneringen een manier om zijn familie voort te laten leven. In zichzelf een vrij voor de hand liggend uitgangspunt, en zeker geen aha-erlebnis waard, maar door zijn melancholische en tegelijkertijd scherpe observaties werkt het toch. Als lezer kun je niet anders dan meegaan in de besognes van zijn familieleden.

Besognes die licht worden gehouden door het sappige Vlaams van de billenknijpende, cynische en drankzuchtige opa Knor die op het laatst zijn zwarte stront overal laat vallen en niets schoon wilt houden omdat hij ‘wassen associeert met nieuwigheid’. En alles wat nieuw is, representeert de dood. Of door de lieve, demente oma Liesje die lacht als een schoolmeisje als Gruwez een liedje met haar zingt. Hij vergeet niet te noteren dat hij de jas die hij op haar begrafenis zal dragen, dan al aanheeft.

(On)draaglijke grondgedachte
Zo blijft de grondgedachte van Krombeke retour/Deerlijk retour weinig opbeurend: ‘Er werd voor het eerst iets als een kleuterwijsheid over mij vaardig: dat huizen, net als mensen, vroeg of laat verlaten worden. En dat er niets kon geschapen, gemaakt of geboren worden wat niet bestemd was voor de sloop.’ Maar door de poëzie van de volkstaal, de tragikomische personages en de liefde die van de pagina’s spat, wordt deze waarheid een beetje draaglijk.