Mensen zoals ze zijn

Aan de muren hangt van elk van de 30 outsider-kunstenaars een grote zwart-witte portretfoto, geschoten door fotograaf Sander Troelstra. Troelstra won in 2015 de Nationale Portretprijs met een foto van succesvol beeldend kunstenaar Ben Augustus. Ben heeft het syndroom van Down. Troelstra heeft een bijzondere interesse in het onalledaagse en wil mensen laten zien ‘zoals ze zijn, ongepolijst. Gewoon als mens dus. Ook al zijn ze anders’. In de tentoonstelling worden naast fotoportretten van de kunstenaars ook videobeelden afgespeeld waarin te zien is hoe Troelstra de outsider-kunstenaars laat poseren en ze vastlegt met zijn camera. De kwetsbaarheid van deze mensen komt hierin goed naar voren en ontroert.

Uiting aan obsessies

In Nieuwe Meesters zijn zeer uiteenlopende werken te zien, die allemaal één ding gemeen hebben: ze geven uiting aan een obsessie van de maker. Elke maker heeft zijn of haar eigen specifieke en vaak eigenaardige belevingswereld die voor buitenstaanders lastig te doorgronden is. Deze mensen vinden ieder om verschillende reden moeilijk aansluiting bij de maatschappij, en veelal is het maken van kunst voor hen een noodzakelijk middel om zich tot die buitenwereld te verhouden en uiting te geven aan hun emoties. Het is kunst zonder pretenties, die geheel spontaan tot stand komt. Alleen al die wetenschap maakt de werken bijzonder. Hoewel alle tentoongestelde werken de moeite van het bekijken waard zijn, springen de stukken van een aantal kunstenaars eruit.

Lionel Plak

Kunstenaar Lionel Plak is een rijzige, donkere man die prijkt op de tentoonstellingsposter. Hij tekent op minutieuze wijze dienstregelingen van trams, treinen en metro’s met een handschrift zo priegelig dat je als kijker geneigd bent met je neus het doek aan te raken. Hoewel het onderwerp van zijn kunst in eerste instantie simpel lijkt, zorgt de compositie van tekst, lijnen, kleuren en detail in tweede instantie voor een bewonderenswaardig geheel. Plak heeft een autistische stoornis en zijn werk representeert een bepaalde obsessie met controle en macht. Zijn angst voor de buitenwereld beteugelt hij door zich de netwerken en systemen in die buitenwereld eigen te maken en op te tekenen. Hiermee wordt die wereld een stuk minder griezelig. Overigens heeft Plak zelf nog nooit met openbaar vervoer gereisd.

Ben Augustus

Augustus maakt onderdeel uit van Galerie Atelier Herenplaats in Rotterdam, die plek biedt aan diverse getalenteerde kunstenaars met een beperking. Zijn werk is de afgelopen jaren ontdekt door kunstliefhebbers en wordt in de kunstwereld alom geprezen. Zijn werk is al op meerdere exposities en beurzen tentoongesteld. In de Hermitage hangt een lang, wit papier dat vanaf een paar meter hoogte is uitgerold naar beneden en deels op de grond ligt. Het doet denken aan een rol behang. Het papier is compleet gevuld met een stripverhaal, getekend met zwarte stift. De kwaliteit van de tekeningen valt direct op, hoewel het verhaal niet meteen te volgen is. Van Augustus is bekend dat hij een obsessie heeft voor intimiteit. Hij is hierin niet uniek. Onderzoek door de Universiteit van Twente wees uit dat seks een belangrijk onderwerp is voor mensen met een verstandelijke beperking. Augustus kreeg op een bepaald moment in zijn leven een pornoblad in handen, waarna het onderwerp seks hem niet meer losliet. Intimiteit maakt dan ook vaak onderdeel uit van zijn kunst.

Coen Ringeling

Het tentoongestelde werk van Coen Ringeling bevat onder andere een bijzonder drieluik waarop hij in kleurpotlood een fantasiewereld laat zien met sierlijke, kleurrijke tekeningen van werelden en oceanen waarin fantastische wezens leven. Ringelings idool is M.C. Escher, zijn tekeningen bevatten dan ook hier en daar optische grapjes. Zijn inspiratie haalt hij voornamelijk uit de verschillende levels van computerspellen die hij van jongs af aan speelt. Fantasie is een thema dat bij veel outsider-kunstenaars terugkomt, iets wat niet erg verwonderlijk is gezien hun unieke brein dat garant staat voor een gigantische verbeelding. Ringelings tentoongestelde werk is van hoge kwaliteit en straalt frivoliteit uit. De tekeningen zouden uitstekend passen in kinderboeken van niveau. Ringeling werkt net als Augustus vijf dagen per week in Galerie Atelier Herenplaats.

Belangstelling voor Outsider Art – iets nieuws?

Is de belangstelling voor kunst gemaakt door wat lang geleden ‘art of the insane’ werd genoemd iets nieuws? Nee, volstrekt niet. Al in 1907 publiceerde Franse psychiater Marcel Rajé een boek genaamd L’art chez les Fous. Rajé was zeer geïnteresseerd in deze kunst en een gepassioneerd verdediger van controversiële kunstenaars uit zijn tijd zoals Edvard Munch. Terwijl Rajé relatief onbekend is bij het grote publiek, is de Heidelbergse psychiater Hans Prinzhorn dat niet. Hij schreef het bekende Bildnerei der Geisteskranken (1922) en markeerde een turning point in de waardering van kunst gemaakt door geesteszieken. Prinzhorn beschouwde deze kunstwerken als ‘meticuleus getekende zielsverkenningen’. Kunstenaar Jean Dubuffet introduceerde de term art brut, wat letterlijk vertaald ‘ruwe, ongepolijste kunst’ betekent. Het is kunst door ongeletterden of ongeschoolden – autodidacten dus. Dubuffet, die zelf geen beperking had, was zodanig geïnteresseerd in art brut dat hij zich op dit genre stortte. In feite sloeg hij de plank hiermee mis – doelbewuste art brut, is eigenlijk geen art brut.

Inspiratie voor Dalí en Picasso

Na de Eerste Wereldoorlog verlangde men naar zuivere kunst, en art brut sloot daar goed bij aan. Pablo Picasso, surrealisten als Salvador Dalí en CoBrA schilders als Karel Appel waren groot fan van art brut, en lieten zich daardoor zichtbaar inspireren. Onderdeel van de Prinzhorn collectie, een verzameling van de werken van zijn patiënten, is de kunst van een patiënt die veel kubistische figuren tekende. Dat dit van invloed is geweest op de stijl die Picasso ontwikkelde leidt geen twijfel. Kortom, de interesse in outsider art, een term die in de jaren 70 werd bedacht door een Britse kunsthistoricus, is eigenlijk van alle tijden.

Doorbraak van Outsider Art

Lange tijd was men huiverig om deze artiesten een plek in het officiële kunstcircuit toe te kennen. Langzaam maar zeker groeit echter de bereidheid binnen musea, galeries en beurzen om zich open te stellen voor deze kunstwerken die buiten het normale kunstcircuit tot stand komen. Een expositie van een zwaar autistische Japanse kunstenaar op de Biënnale van Venetië betekende een doorbraak voor dit kunstgenre. Inmiddels is er een speciale Outsider Art Biënnale in Wuhan, China.

Kunst die ontstijgt

Inmiddels zou je kunnen bepleiten: outsider art is hot. De oprichting in 2016 van het Outsider Art Museum door museum Het Dolhuys in Haarlem en de samenwerking met de Hermitage Amsterdam levert in Nederland een belangrijke bijdrage aan de belangstelling voor en waardering van de rijkdom aan kunstwerken die achter de schermen vervaardigd worden. De tentoonstelling Nieuwe Meesters is al met al zeer de moeite waard en toont meesterlijke werken van een bijzonder genre: kunst van mensen met ongeziene talenten die, juist door hun beperking, werk maken dat door hun unieke verbeelding en buitengewone creativiteit veel ‘normale’ kunst ontstijgt.

De tentoonstelling Nieuwe Meesters is te zien tot en met 28 mei 2018 in het Outsider Art Museum in de Hermitage Amsterdam.