Alleen de vrouwen niet

Wie wel eens De Stier van Pablo Picasso heeft gezien, weet hoe meesterlijk de Spaanse kunstenaar de essentie van een vorm weet te destilleren. Op de tentoonstelling De rake lijnen van Picasso in het Cobra Museum in Amstelveen is een grote verzameling grafisch werk van Picasso te zien. Deze reeks prenten is deze winter voor het eerst in Nederland te bezichtigen.

Het is even wennen, om na alle grote en kleurige cobraschilderijen de afgeschermde zaal waar het werk hangt binnen te gaan. De exact honderd grafische stukken van Picasso kregen als geheel de naam Suite Vollard, naar een Parijse kunsthandelaar. Allemaal zijn ze van vergelijkbaar formaat, uitgevoerd in zwart-wit, en gevat in eenvoudige, blank houten lijsten. Van dichtbij blijkt er echter een grote technische variatie in de prenten te zitten: etsen, droge naald, gravures en allerlei mengvormen. De samenhang tussen de prenten zit in de thematiek en de onderwerpen. Een beperkt aantal onderwerpen wordt vanuit een steeds wisselend perspectief neergezet.

Rustende beeldhouwer en surrealistische sculptuur, Paris, 31 maart 1933 (detail)

De verbeelde vrouw

De eerste werken van de Suite Vollard zijn eenvoudig, bijna simpel. Het zijn classicistisch aandoende afbeeldingen van een vrouw die model zit voor de kunstenaar. Al gauw wordt in de opvolgende beelden dit kunstenaarsmodel vergezeld van de maker, De Kunstenaar, om vrijwel direct ook vergezeld te worden van Het Beeld, het kunstwerk dat dankzij het model is ontstaan. In simpele lijnen onderzoekt Picasso het dilemma. Heeft de kunstenaar het beeld gemaakt, of het model? Of is het idee van het model de aanjager van zijn realisatie? Eindeloos onderzoekt hij de verhouding van de kunstenaar tot het model en tot het beeld. De uitslag is niet eenduidig. Wat wel opvalt is dat de liefde van de maker voor het beeld vaak minstens zo groot is als die voor het model. Met het model naakt en levenloos in zijn armen kijkt de beeldhouwer verliefd naar het beeld.

De Vrouw is een van de hoofdthema’s van Picasso. In bijna alle beelden is ze aanwezig. Maar tussen de meesterlijke verbeeldingen van de emotionele dialoog tussen de artiest en zijn muze zijn de vrouwen opvallend levenloos. Kijk je naar het een beeld van een mens of naar een beeld-van-een-beeld? Het lijkt alsof het onderwerp van Picasso’s passie niet de vrouwelijke mens is, maar de idee vrouw.

Complicerende factor bij het kijken naar de prenten is de wetenschap dat het gebruikte model ook nog eens de minnares van Picasso was. Toen Ambroise Vollard in 1930 aan Picasso de opdracht gaf voor de Suite Vollard, had Picasso al een paar jaar een relatie met Marie Thérèse Walter. Hij had de jonge vrouw, met het profiel dat zó van een Etruskische vaas leek te zijn gekopieerd, op straat in Parijs aangesproken met de woorden “U heeft een interessant gezicht. Ik zou graag uw portret willen maken. Ik heb het gevoel dat wij samen grootse dingen zullen verrichten. Ik ben Picasso.” Deze ontmoeting in 1927 kwam op een moment dat Picasso’s huwelijk met Olga Koklova een dieptepunt had bereikt. De jaloerse uitbarstingen van Olga hadden hun weerslag in Picasso’s werk; de verwrongen seksualiteit en het geweld dat van sommige doeken afspat lijkt hier een duidelijke relatie mee te hebben. Maar met de komst van Marie Thérèse braken gelukkiger tijden aan. Al gauw kwam haar profiel in veel werken te voorschijn. De Suite Vollard is bijna in zijn geheel een ode aan haar. Bijna – want meer nog dan dat, lijkt het eigenlijk is het een ode aan de kunst zelf.

Minotaurus liefkoost slapende vrouw, Boisgeloup, 18 juni 1933 (detail)

De kunstenaar, de minotaurus

In de prenten met de beeldhouwer is er duidelijk sprake van een identificatie van Picasso met de afgebeelde kunstenaar. Later in de tentoonstelling duikt in de een nieuwe figuur op, die ook lijkt te refereren aan zijn maker: de minotaurus. Deze half-mens, half stier vermaakt zich ook met vrouwen en beelden. Maar met de minotaurus is meer aan de hand; Picasso onderzoekt een droomachtige wereld waarin een blinde minotaurus wordt rondgeleid door een klein meisje. Verderop vlucht een gewonde minotaurus uit een stierenvechtersarena. De associatieve beelden doen denk aan dromen en sluiten aan bij zijn oudere, surrealistische werken. Picasso’s overtuigende figuren leiden bij de toeschouwer tot een diep gevoelde intimiteit.

De intensiteit van de emotie in het werk is uitzonderlijk. Met een enkele lijn wordt een heel complex van emoties vastgelegd. De sublieme beheersing van de lijn is in alle werken sterk aanwezig. In de heldere, transparante prenten net zo veel als in de zwaar gearceerde en doorwrochte beelden. Soms wordt doorgewerkt, arcering na arcering, steeds meer detail en ruimtelijkheid aanbrengend tot er alleen maar een zwart vlak overblijft. En zelfs in die ondoordringbare vlakken zit de emotie ingebakken. Beeld na beeld worden ze onderzocht. Lust, verwondering, pijn, liefde, tederheid. Honderd psychologische romans in één zaal.

Associatief

Tijdens het werken aan de Suite Vollard, van 1930 tot 1937, worden sommige onderwerpen door Picasso in een kort tijdsbestek afgehandeld, terwijl andere over de jaren heen verspreid opduiken. Toch zijn de prenten in de tentoonstelling naar onderwerp gerangschikt in plaats van chronologisch. Door deze vorm van presenteren wordt een gestructureerde, onderzoekende houding ten opzichte van het onderwerp gesuggereerd die waarschijnlijk niet aanwezig is geweest bij de kunstenaar. Het lijkt nu alsof hij doelbewust aan het onderzoeken was, terwijl hij zelf altijd heeft beweerd grote waarde te hechten aan intuïtief en associatief werken, zonder een vooropgezet plan. Toch is de wijze van presenteren aan de hand van onderwerpen een begrijpelijke keuze. Met een chronologische ordening zijn de nuances in de weergave van de onderwerpen moeilijker waar te nemen. Deze vorm van presenteren geeft de kijker meer inzicht in de – soms letterlijk – verschillende standpunten die Picasso inneemt ten opzichte van het vraagstuk.

De meeste mensen zullen bij het noemen van de naam Picasso in eerste instantie aan zijn grote kubistische schilderijen denken. Het beroemdste werk is waarschijnlijk de Guernica, een complexe verbeelding van de wanhoop en het lijden van de mens in oorlog, geschilderd naar aanleiding van de Spaanse Burgeroorlog. Het is verassend om in de Suite Vollard te ontdekken dat hij diezelfde intense voelbaarheid van emoties mogelijk maakt in zulke kleine en schijnbaar simpele beelden. Tegen het einde van de reeks hangt in een hoek een eenvoudige lijntekening. Je ziet de beeldhouwer met vurige ogen, uitvergroot als een god, een stukje klei op een standbeeld van een jongeman plakken. Het beeld bijna net zo levend als zijn maker. De tentoonstelling van de Suite Vollard draagt in Nederland de naam De rake lijnen van Picasso – en dat is eigenlijk een understatement.