Een ecologische achtbaan

Geen oplossing, wel bewustwording

Om de opwarming van de aarde tegen te gaan, moeten we koolstofemissies drastisch terugdringen. Zo simpel is het en iedereen weet het. Praten over oplossingen is daarom niet effectief, stelt de Britse filosoof Timothy Morton in zijn boek Ecologisch wezen. Veel liever verlegt hij de focus naar een ander type vragen: Waarom veranderen we zo weinig, ook al weten we precies wat we moeten doen om klimaatverandering te stoppen? En hoe gaan we om met ecologische data? Verfrissende vragen in een wereld waarin we om de oren worden geslagen met cijfers en feiten over ons ecosysteem en aan de lopende band adviezen krijgen over wat we moeten doen en laten om duurzamer te leven. Ecologisch wezen gaat niet over deze praktische en feitelijke kant, maar over wat het psychisch met ons doet om in een tijd vol milieuproblematiek te leven waarin het voortbestaan van onze soort niet zeker is.

Afstand nemen werkt

Het afstandelijke, filosofische perspectief is wat Ecologisch wezen zo vernieuwend en interessant maakt. We zijn geneigd om het roer om te gooien en in een Tiny House te gaan wonen of te stoppen met het eten van dierlijke producten, onze kop in het zand te steken als het te heftig wordt en belerend tegen anderen te spreken als we het hebben over ons ecosysteem. Uitzoomen en objectief naar de staat van onze aarde en onze rol daarin kijken is ontzettend moeilijk, omdat klimaatverandering ons emotioneel raakt. Om deze afstand te creëren haalt Morton een van zijn lievelingstheorieën aan: object georiënteerde ontologie. Dit is een filosofische zienswijze die stelt dat zaken niet van binnenuit te kennen zijn. Je kunt een appel proeven, bekijken en voelen, maar dit zijn enkel data over een appel en niet de appel zelf. Volgens deze theorie bestaat er dus een kloof tussen data van een ding en het ding zelf. Dit geldt ook voor ecologische data; we kunnen niet verder kijken dan een verzameling feiten en ervaringen, terwijl het verschijnsel klimaatverandering veel complexer is dan dat. Het is gedistribueerd over tijd en ruimte en voltrekt zich over de hele aarde. Data verzamelen is voor ons een manier om er grip op te krijgen, maar het kan nooit het hele verschijnsel omvatten. Dit besef maakt het mogelijk om uit te zoomen en met meer afstand naar klimaatverandering te kijken. Ook het feit dat Morton het huidige tijdperk in de geschiedenis plaatst, zorgt voor een beter begrip van onze tijd. Hij kijkt geen decennia terug, maar miljoenen jaren. Door verschillende tijdschalen in ogenschouw te nemen, plaatst hij de problematiek van onze huidige samenleving in een veel breder perspectief.

Zware kost met humor

Ecologisch wezen is een erg pittig boek. Zelfs met een studie Literatuurwetenschap op zak is het een flinke uitdaging om dit boek uit te lezen. Het staat bol van de filosofische theorieën en abstracte zinnen zoals: ‘Geen enkele benaderingswijze kan alle kwaliteiten en kenmerken van een ding uitputtend omvatten.’ Naast abstract is Mortons schrijfstijl erg associatief. Hij springt gemakkelijk van het ene onderwerp naar het andere. Daar staat tegenover dat Morton nooit belerend wordt en regelmatig naar populaire cultuur verwijst. Jane Austen, The Simpsons en de Talking Heads komen allemaal langs in zijn betoog. Zijn standpunten worden hierdoor helderder en het is grappig dat hij abstracte filosofie weet uit te leggen aan de hand van rocksterren en animatieseries. Ook herhaalt hij regelmatig dat je je niet schuldig hoeft te voelen over je handelen, want je individuele handelingen zijn statistisch onbetekenend. Dit maakt het emotioneel en intellectueel zware boek een tikkeltje luchtiger.

Morton’s schrijfstijl en de enorme intellectuele inspanning die Ecologisch wezen daardoor vraagt, maakt het boek ongeschikt voor een breed publiek. Jammer, want zijn benadering is een perspectief dat nauwelijks wordt ingenomen, maar wel veel inzicht verschaft in de gebeurtenissen die onze tijd zo kenmerken. Wie dus door de zure appel heen bijt, wordt beloond met een heel nieuwe kijk op ons ecologisch handelen.