Reis rond de halve wereld

Ze waren wereldnieuws: de drie jongemannen Bram Mossel, Frans van der Hoorn en Gerard Perfors. Op zondagochtend 16 juli 1911 vertrokken zij vanaf de Dam in Amsterdam om een grens te overschrijden die ze nog nooit eerder hadden opgezocht: die van Nederland. De drie jonge geheelonthouders, die veel ophadden met de socialistische idealen, besloten in 1911 om een reis te maken door Europa, het Midden-Oosten om van daaruit naar Birma, Tibet, China, Korea, Japan te gaan met als kers op de taart: de oversteek naar Noord-Amerika.

Helaas gooide de Eerste Wereldoorlog roet in het eten en moesten de drie mannen (die er in Wenen nog een vrouwelijke compagnon bij kregen: Marie Zwarts) hun voettocht over de wereld al staken in Palestina. Dat maakte de reis die zij te voet aflegden niet minder indrukwekkend. In ieder land, in iedere stad en ieder dorp kwam een meute nieuwsgierigen op hen afgestormd: in Nederland werden ze in de grote steden massaal uitgezwaaid; niet alleen in Amsterdam, maar ook in Rotterdam, Haarlem en Den Haag stond jong en oud met een zakdoek hoog in de lucht te zwiepen als teken van afscheid. De drie mannen werden bejubeld en toegejuicht.

The European Dream

De publiciteit (vele kranten kregen lucht van de plannen van het drietal) zorgde ervoor dat hun namen overal bekend waren. Ook hielp het dat de drie mannen portretkaarten van zichzelf lieten maken. Voornamelijk uit noodzaak: met de verkoop hiervan kon het drietal hun reis bekostigen. De drie voorstanders van het vegetarisme maakten het onmogelijke mogelijk: voor drie arme sloebers als zij was het niet weggelegd om zo’n wereldreis te kunnen maken. Dat was enkel voorbehouden aan de allerrijksten: al eeuwenlang maakten jongelingen van adel een Grand Tour langs alle landen met een rijke cultuurgeschiedenis, zoals Italië en Griekenland, of vertoefden zij in luxe kuuroorden. Met terugwerkende kracht zou je hen misschien wel kunnen beschouwen als ‘The European Dream’: als reizen niet langer is voorbehouden aan de bourgeoisie, wat voor kansen biedt dat dan aan de gemiddelde kassajuffrouw of schoorsteenveger in een periode waarin men nog geen weet had van het naderende onheil?

De drie heren zouden het zelf anders verwoorden; zij hadden namelijk niets op met het ‘kwaadaardige’ kapitalisme. Bram, Frans en Gerard hadden zelf weinig omhanden; ze kwamen alledrie uit een gezin waarin hard gewerkt moest worden voor het brood op tafel. Met een optimisme als die van een pacifist, trokken ze door land en over zee. Over hun eigen ondervindingen wordt stevig uitgeweid in het boek: Willems romantiseert de reis niet. Integendeel, hij laat de drie wandelaars ook zelf aan het woord. Met name Bram Mossel schreef én tekende erop los. Op sommige pagina’s wisselen diens nauwkeurige schetsen van het landschap de foto’s van hem en zijn kameraden af. Dit biedt een verkwikkend inkijkje in het leven van de reislustigen.

Nog meer dan deze foto’s, spreken de passages van de drie wandelaars tot de verbeelding. Uit het beeldmateriaal en ander overgeleverd materiaal (zo schreef Bram bijvoorbeeld stukken voor De Amstelgids), pikt Willems er de juiste filosofische overpeinzingen uit, die zowel de ideeën van het drietal laten doorschemeren als een indrukwekkende karakterschets geven. Tevens blijkt uit menig passage hoe oordelend de drie zijn over de maatschappij en wordt almaar bevestigd hoe ver ze van diezelfde maatschappij zijn komen te staan.

Heimwee naar liefde

De drie mannen die kozen voor een ‘rein leven’, waren niet zonder slag of stoot uit Nederland vertrokken. Zowel Gerard als Frans lieten hun geliefde achter. Dat resulteerde in een uitputtende briefwisseling met het thuisfront. Het verlangen om zich bij hen te voegen was voor Marie Zwarts, de vriendin van Gerard, te groot en – tegen de nadrukkelijke wens van haar familie in, die hun ongetrouwde dochter liever niet zagen vertrekken – besloot ze het drietal op te zoeken in Wenen. Daar verloofden Marie en Gerard zich en met een geruster hart konden ze op pad richting Boedapest, alwaar Frans met zijn knappe verschijning vele hoofden op hol bracht.

In Hongarije scheidden de wegen van het viertal echter: wie dag en nacht met elkaar zit opgescheept, heeft soms tijd voor zichzelf nodig. Tenminste, Frans wilde graag in zijn eentje naar het zuiden van Hongarije lopen en van daaruit naar Kroatië en Bram prefereerde een alternatieve route door de Balkan. Ze zouden elkander na drie maanden weer treffen in Boekarest. Uit die tijd stammen diverse portretkaarten waarop nog maar één dappere wereldwandelaar te zien is. De drie mannen (en vrouw) lieten zich voor even individueel portretteren.

Eindstation Jeruzalem?

Heel wat stappen later, komen de vier wandelaars aan in het Midden-Oosten, alwaar ze niet altijd op één lijn liggen met de locals. Gelukkig ontmoeten ze daar ook inspirerende mensen, namelijk het Duitse echtpaar Ludwig en Lisbeth Ankenbrand, met wie ze zich lieten fotograferen aan de voet van de Sfinx van Gizeh en de piramide van Cheops in Egypte in begin 1913. Doordat de portretkaarten steeds minder goed verkochten, moesten de vier Nederlanders steeds meer en vaker geld lenen van hun Oosterburen. Een van de ingrediënten voor een latere explosie in het steeds groter wordende reisgezelschap.

Lang treurden de wereldwandelaars uit Nederland niet: ze vonden hun geluk in Jeruzalem, waar ze zich met gemak aanpasten aan het nieuwe dagritme. Ze leefden daar in harmonie met de Joodse bevolking. Dat gelukkige bestaan werd aangetast door de dood van de aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw in juni 1914. Wie had kunnen vermoeden dat dit dé aanleiding was voor een oorlog op wereldwijd niveau? Bram, Gerard en Marie besloten met de boot terug te varen naar hun thuisland, maar voor Frans was het te laat en hij bleef – voorgoed – in Palestina.

De reis vervolgt

Willems laat de lezer op dit moment gelukkig niet in de steek en maakt er geen spannende cliffhanger van, maar vertelt tot in detail hoe de wegen van de vier reisgezellen zich vanaf dat moment scheiden. Gerard en Marie kozen voor een relatief ‘burgerlijk’ bestaan en het was Gerard die de idealen van hen allemaal tot op een hoger plan bracht als overtuigde communist. Bram maakte met zijn vriendin Hendrien Schweiger een tweede én derde wereldreis (hetzij tweemaal op een fiets) en Frans genoot een hoge reputatie als hovenier in Kfar Giladi. Hun levens lagen in het verlengde van hetgeen waarvoor zij stonden en zij leken trouw aan zichzelf en hun idealen te blijven. Totdat de Tweede Wereldoorlog zijn intrede deed en de vriendschap voorgoed veranderde.

Over dit boek, met de treffende ondertitel ‘Een verbond van idealisten’, raak je niet gemakkelijk uitgepraat. Dit verhaal raakt je, laat je onderdompelen in een wereld vóór massatoerisme en maakt dat je je eigen levenskeuzes even goed onder het vergrootglas legt. Het verhaal is simpelweg indrukwekkend genoeg, maar de combinatie van de inhoud en de schrijfstijl zorgt ervoor dat dit een boek is om te koesteren. Wat schrijft Willems ongelofelijk sierlijk:

 

“Door het prisma van de weemoed braken die beelden van vroeger in glanzende kleuren uiteen.”

 

Niet alleen lijkt de rol van verhalenverteller Willems op het lijf geschreven te zijn (wat misschien in de lijn der verwachting ligt als een historicus aan het schrijven slaat), maar hij verweeft tevens zijn eigen kennis en ervaringen met die van zijn gekozen protagonisten. Willems koppelt boeken en schrijvers uit de tijd van de wereldwandelaars met de geloofsovertuigingen van die wereldwandelaars. Nescio en zijn Titaantjes, maar ook Lev Tolstoj krijgen haast een heldenstatus toegedicht en de intertekstuele verwijzingen getuigen van een grote kennis van de literaire wereld. Ook heeft het boek een persoonlijke noot: Willems vertelt over zijn eigen jeugd en vroegere idealen, over hoe hij in het hippietijdperk (de jaren ’70) voor het eerst een stap over de grens zette en wat dit met hem deed als persoon.

Dit boek krijg je niet meer uit je hoofd als je het eenmaal gelezen hebt. En bekeken: die opbeurende illustraties leiden tot escapisme, de drang om de (huidige) werkelijkheid te vergeten. Om met een dooddoener van een gezegde af te sluiten: Wim Willems is de docent geschiedenis die alle anderen doet vergeten.