Volwassen filosofie

Politiek filosoof Berlin (1909-1997) schijnt lang moeite te hebben gehad met zijn onvermogen een standaardwerk te produceren. De oorzaak van dit ‘falen’ ligt, naast zijn verslaving aan een tijdrovende bezigheid als roddelen en zijn neiging zelfs de kortste teksten steeds te redigeren alvorens ze opnieuw naar zijn uitgevers te sturen, vermoedelijk in de aard van zijn denken. Het is constant in beweging, vol gezonde twijfel en behandelt een schier oneindige reeks onderwerpen.

Positieve en Negatieve Vrijheid

Berlin, geboren in de Letse hoofdstad Riga en opgegroeid in St. Petersburg, emigreert kort na de Russische Revolutie met zijn liberaal joodse ouders naar Engeland. Deze persoonlijke geschiedenis heeft, zo betoogt hij in ‘The Three Strands of my Life’ (een essay dat hij schreef voor de Jewish Quarterly), een grote invloed op zijn latere denken gehad. Engeland bracht hem zijn voorliefde voor het empirisch liberalisme bij. Zijn joodse wortels deden hem beseffen dat mensen vaak de wens koesteren deel uitmaken van een groter geheel, iets dat het individu overstijgt. En zijn jeugdervaringen in Rusland leerden hem de kracht die ideeën op het verloop van de geschiedenis hebben inzien. Deze invloeden zijn ook in Twee opvattingen regelmatig duidelijk terug te vinden.

In de eerste plaats handelt het begin jaren vijftig geschreven essay over twee vrijheidsbegrippen die volgens Berlin in de loop van de geschiedenis (diametraal) tegenover elkaar zijn komen te staan. Aan de ene kant het negatieve vrijheidsbegrip dat zich bezighoudt met de ruimte waarbinnen individuen vrij zijn naar eigen inzicht te handelen. Aan de andere kant het positieve vrijheidsideaal dat vrijheid (vooral) definieert als een vraagstuk van zelfbeschikking. Centraal daarin staat de vraag ‘Wie of wat beïnvloedt mij of beperkt mij in mijn handelen?’

Zwakke plek

Het is onmogelijk Berlins complexe betoog hier in zijn geheel na te vertellen, maar kort gezegd legt Berlin feilloos de zwakke plek van dit positieve vrijheidsbegrip bloot. De geschiedenis laat zien dat het een groot gevaar in zich draagt. Wanneer een positief vrijheidsbegrip gecombineerd wordt met een wereldbeeld waarin een rationeel kenbare werkelijkheid centraal staat en waarin de vele mogelijke menselijke idealen niet noodzakelijkerwijs conflicteren, loopt men het risico bereid te zijn grote menselijke offers te brengen in naam van een harmonieuze vrijheid.

Berlin brengt tegen dit wereldbeeld zijn nu beroemde waardenpluralisme in stelling. Dit is volgens velen het onderliggende, en veel invloedrijker gebleken onderwerp van Twee opvattingen. Centraal in deze these staat het idee dat de mens gedwongen wordt tragische keuzes te maken tussen een veelheid aan waardevolle idealen die niet altijd te combineren zijn. Het is filosofie voor volwassen mensen in een complexe wereld.

Heruitgave
Dat Boom dit werk opnieuw uitgeeft valt natuurlijk alleen maar toe te juichen: de erin gearticuleerde liberale filosofie behoort tot de invloedrijkste ideeën van de vorige eeuw. Ze is zonder enige twijfel nog altijd relevant in onze huidige, door waardeconflicten gekenmerkte wereld. De originele tekst is weliswaar meer dan een halve eeuw oud, Berlins voorkeur voor helderheid maakt deze tekst toegankelijker dan veel hedendaagse filosofische essays. Enige punt van kritiek is de wat stijve vertaling. Hoewel de tekst in het Nederlands iets aan leesbaarheid moet inboeten, blijft het volgen van Berlins lucide gedachten een genot. 

Tot slot wordt de lezer nog getrakteerd op een zeer informatief nawoord van Hans Blokland. De als historicus verbonden aan de Erasmus Universiteit duidt dit essay op behoudende wijze en voorziet het van een bredere context. Daarnaast krijgt de lezer een degelijk overzicht van Berlins andere werk en belangrijke secundaire literatuur.