De productie en presentatie van kunst zijn altijd onderhevig geweest aan evaluaties, herinterpretaties en herdefiniëringen, uitmondend in vernieuwende presentatievormen. Frances Stark (Los Angeles, 1967) combineert het maken van beeldende kunst met een schrijvend bestaan. Vier jaar geleden publiceerde ze een ferm boekwerk, Frances Stark: Collected Writing 1993-2003, uitgegeven door Book Works. In haar scheppende rol gaat de kunstenares een relatie aan met het publiek, een relatie die een onverwacht vervreemdend effect heeft.

Op 12 mei startte een overzichtstentoonstelling van het beeldend werk van Stark in het Van Abbemuseum. De expositie hangt sterk samen met een uitgave van een overzicht van haar werk, Frances Stark: Collected Work, dat gelijktijdig tot stand kwam en is uitgegeven door het Van Abbemuseum. Om deze expositie als geheel en de werken afzonderlijk te beoordelen, is niet alleen deze uitgave handzaam, maar zijn ook de eerdere geschreven werken van Stark verhelderend.

Frances Stark, Cover publication Collected Works, 2007

The Achitect and The Housewife

In haar essay The Achitect and The Housewife bijvoorbeeld, geeft Stark een verfrissende, want down to earth, benadering van de artistieke productie. Ze stelt hierin dat de site-specific benadering van het productieproces, het produceren in relatie tot een bepaalde plaats, zoals Daniel Buren dit inzette, definitief doorgang heeft gevonden. Stark gaat uit van eigen haar huis dat eveneens fungeert als atelier. Naast haar schrijvend bestaan is ook het productieproces van haar beeldend werk sterk door deze locatie geïnspireerd. Deze insteek komt daarmee wat huiselijk, en daarmee wellicht vrouwelijk over. Gelukkig vind ze dat zelf ook: Ah, feminism, that damned anachronism, stelt ze. Geen over the top girl power dus. Wel poneert ze dat het vooral mannen zijn die vanuit ateliers of in harde, site-specific situaties werken. Deze positie noemt ze de positie van de architect. De architect lost problemen op die betrekking hebben op de fysiek van een omgeving of van menselijke behoeften (en is zo te lezen als geëngageerde kunst). Vanuit haar huis definiëert Stark zich als housewife, als persoon die bezig is met gestructureerd beheer van haar huis en daarmee van haar artistieke praktijk. Decoreren, voorbereiden, wassen, dingen opruimen en weer ter hand nemen:

[…] the house not being a site of accumulating production but a site of a series of simultaneous productions which bear no evidence of productivity.

Het huis, de locatie van de housewife, benadert ze als interieur in tegenstelling tot de exterieure locatie van de architect. Eigenlijk, zo vindt ze, zijn ook literaire en filosofische activiteiten interieuraangelegenheden. Zo vindt de literaire productie plaats in het hoofd. Ray Monk, de biograaf van Ludwig Wittegenstein, citeert Wittegenstein als hij filosofie aanmerkt als tidying up a room. Deze bron inspireert Stark. Filosofie doet aan conceptuele analyse, brengt structuur aan in de werkelijkheid en daarmee is bovenstaande uitspraak, tidying up a room, interessant. Stark maakt hier geïnspireerd gebruik van. Ze gebruikt intertekstualiteit, verwijzingen naar eerdere teksten, als middel in haar kunstpraktijk. Stark ruimt haar kamer op en gebruikt intertekstualiteit als stoffer en blik, om kaf van koren te scheiden. Een kamer, een huis, representeren het karakter van een persoon. Wanneer het huis wordt opgeruimd evalueert de schoonmaker diens eigen culturele productie. De artistieke productie van Stark is sterk autobiografisch; illustratief stelt ze dan ook dat the personal is the political. Haar intertekstualiteit is dan ook sterk persoonlijk: het is haar politiek.

Overzicht zaal The Fall of Frances Stark, Van Abbemuseum. Fotografie: Perry van Duijnhoven

Flarden

Terug naar haar kunst. Toen ik de expositie voor het eerst bezocht en de werken bekeek, zag ik vooral veel tekstflarden, elegant en esthetisch maar zeker ook poëtisch in beeld verwerkt. Hier moet je van houden en ik houd van dit soort beelden. Toch kwam ik er niet achter wat ik er mee moest: wat is het motief, waarom verwerkt ze tekstflarden op deze wijze? Ik kreeg, met dank aan conservator Philip van den Bossche, de beeldcatalogus mee. Hieruit bleek dat er vele verwijzingen zijn naar romans, naar het boek als fysiek object, naar de binnenkomst van songteksten in huiskamers, kortom: naar de receptie van tekst. Dit riep de vraag op waarom deze receptie dan word omgezet in een beeld, in haar kunst? Waarom zet Stark intertekstualiteit in? Ik kocht het essay The Architect and The Housewife. Hieruit maakte ik de genoemde insteek op.

De expositie zelf werkt vervreemdend. Stark werk immers niet toe naar een eindproduct, ze neemt en herneemt: ruimt op en maakt wat rommel. Als kijker moet je flarden bronnen kunnen toelaten: beeld én tekst.

Blikveld

Eerder stelde ik dat Starks benadering verfrissend is, want down to earth. Dat is het zeker. Zo worden autobiografische elementen toegelaten, wat sympathiek aanvoelt, maar is er ook ruimte tot verdieping. Je kunt blijven hangen in het beeld zonder productief te worden, maar je kunt ook een beeldboek ter hand nemen, of extra tekstboeken. Uiteindelijk heb ik de expositie vooral bekeken aan de tafel in mijn huiskamer: daar bekeek ik de uitgave van het Van Abbemuseum en daar las ik het essay. Veel directe wijsheid heeft het me niet opgeleverd. Maar dat is een traditioneel oordeel, een oordeel vanuit de positie van de architect. Het gaat Stark immers niet om de fysiek van de omgeving of de sociale condities ervan. Met haar werkwijze laat ze het zichzelf en haar publiek toe een stapje terug te doen naar een menselijke maat. Niet alle museumbezoekers zijn gericht op de inhoudelijke laag. Meestal vinden de gedachten van de architecten weinig weerklank bij het algemene publiek. In de expositie van Frances Stark kun je bij het beeld blijven en mag je vanuit je eigen persoon verder gaan. Je mag rommelen met bronnen, zoals de bronnen van Stark nu in mijn boekenkast staan en eerder op mij tafel lagen. Dat maakt deze ervaring bijzonder interessant.

Anke Land, Running Men, gips (foto:Pim Trooster)

Om het jaar nodigt Pim Trooster, die sinds 1995 deze plek als tentoonstellingsruimte benut, een kunstenaar uit om een jaar lang als gastcurator te fungeren. De tentoonstellingen bestonden de laatste jaren voornamelijk uit werk dat was ontstaan als een reactie op de ruimte. Omdat abstractie de boventoon voerde, werd het tijd voor een expositie met figuratief werk. Dit jaar werkt Trooster zelf als curator en voor deze tentoonstelling is hij naar eigen zeggen te werk gegaan als een verzamelaar. Een privé-verzamelaar blijkbaar, want behalve de overeenkomstige figuratie, is er zelfs geen ragfijne rode draad te ontdekken.

Contrasten

Anne van As, Icesheet, 2006, olie op doek, 100 x 120 cm

Hoewel Troosters uitgangspunt voor deze tentoonstelling lag bij de kleurige, lievige dierschilderijen van Anne van As, domineert de fotografie. Opvallend is het contrast tussen de bij elkaar gehangen strenge en duizelingwekkend scherpe landschappen van Dik Bouwhuis en de wat sentimentele, kleurrijke serie foto’s van slapende mensen van Babet Olde Weghuis. Bouwhuis fotografeert al sinds eind jaren negentig met eindeloos geduld (soms nog geen zeven foto’s per dag) de aaneengesloten stad die de kust van de Middellandse Zee is geworden. Het zijn stadslandschappen met troosteloze hotelflats, oude telefooncellen, elektriciteitsdraden, afbrokkelend beton en stapels plastic stoelen. Het pittoreske moet hier niet gezocht worden in de idylle van zonovergoten groen, maar in de grijze ijlheid van de voortdurende nabijheid van de zee, de vermeden contrasten en de subtiele afwisseling van structuren. Daarnaast lijken de foto’s van Babet Olde Weghuis, waarvan er twee op zijde zijn afgedrukt, niet alleen buitengewoon kleurrijk, maar leunen door het onderwerp en de techniek tegen kitsch aan. Toch zijn ze interessant door de opsomming van uiteenlopende houdingen waarin mensen in slaap zijn gevallen en vooral door de getoonde kwetsbaarheid. Dit is tegelijkertijd mooi en verontrustend. Het maakt je bewust van de weerloosheid. En van het feit dat de fotograaf zo dichtbij heeft weten te komen om deze onbewuste staat vast te leggen.

Slechte vrouwen en zielige mannen

In een aansluitende ruimte, tussen de groene ketels van de luchtverversingsinstallatie, houdt zich demonstratief een koppeltje Slechte vrouwen (2007) op. Dit werk van Jolien Former bestaat uit vijf beelden van kwetsbare ongebakken klei. De vrouwen doen qua grootte denken aan iets uit de kluiten gewassen tuinkabouters, maar hun attributen verwijzen naar andere sprookjes en legenden. Vooraan staat bijvoorbeeld een voluptueuze dame met blote borsten, zeemeerminachtig onzichtbare benen en een stok met een bungelend anker. Deze combinatie roept associaties op met de Griekse mythe over de sirenen die vanaf vaste wal de passerende schepen lokten met hun gezang, om ze vervolgens te pletter te zien slaan tegen de rotsen.

Meer schaars geklede dames zien we in het schilderij Meisjes (2006) van Helen Verhoeven. Naast dit werk, waarin een eindeloze rij meisjes in bikini voor een feesttent staat opgesteld, hangt een serie naakte mannetjes in klei van dezelfde kunstenaar. De naakte mannetjes, die in tegenstelling tot de meisjes niets hebben om zichzelf mee te bedekken (zelfs armen ontbreken), voorkomen dat het schilderij saaie associaties oproept met schoonheidswedstrijden. Wat overheerst is de eindeloze herhaling van overeenkomstige figuren, de diepte die de boog waarin ze staan suggereert en het prachtige contrast tussen de kleurrijke bikini’s en de bruinzwarte achtergrond. De mannetjes, met ijzerdraad en punaises aan de wand bevestigd, lijken net als de meisjes op het eerste gezicht eenvormig, maar nadere inspectie maakt duidelijk dat ze ieder echt hun eigen huidskleur, baard- en haargroei en andere individuele trekjes hebben. Door het weerloze hangen en de in rare grimassen vertrokken gezichten doen ze denken aan oude Christusbeelden waarvan de armen zijn afgebroken. Maar ook hier maakt de herhaling het werk tegelijkertijd luchtig en grappig.

Persoonlijk

Helen Verhoeven, Lucys Lucys, 2007, olie op doek, 150 x 200 cm, (foto: Gert Jan van Rooij)

Niet alleen de ruimte van de luchtverversingsinstallatie is benut, maar ook de van vloer tot plafond rode logeerkamer. Hier zijn foto’s van Ditte Haarløv Johnsen tentoongesteld. Daarnaast is speciaal voor een videoprojectie van Joanneke Meester een kleine opslagruimte leeggeruimd, werd er voor Hans op de Beecks All together now… een kamer gebouwd en is de ruimte bij de toiletten voorzien van een muurschildering door Guido Nieuwendijk. Kunst zit tot in de naden van het gebouw en dat is leuk. De bevlogenheid van de samensteller is daardoor bijna tastbaar geworden. Deze persoonlijke aanpak maakt het levendig, maar het vormt tegelijkertijd ook een gevaar. De expositie brengt vooral op een geheel vrijblijvende wijze de voorkeuren van Trooster in beeld. Zo is het mooi dat er een vroeg en een heel nieuw werk van Guido Geelen te zien is, maar waarom staan ze er eigenlijk? Het is enerzijds verfrissend dat deze tentoonstelling niet de beperkingen van een thema heeft en de vergezochtheid die dat vaak met zich meebrengt. De keerzijde is dat de kunstwerken elkaar in de meeste gevallen niet versterken. Hoewel de werken interessant zijn en het samenspel met de ruimte vaak heel goed is, gaan ze, op enkele uitzonderingen na, geen dialoog met elkaar aan. En dat neigt toch naar een gemiste kans.