In Wegens geluk gesloten dist Justine le Clercq een flinke handvol korte verhalen op, voornamelijk bevolkt door outcasts van diverse pluimage. Zijzelf is als voormalig dakloze bekend met die zelfkant. Ze keerde zich er niet van af om met een schone lei opnieuw te beginnen, maar blijft zich om haar vroegere lotgenoten bekommeren. Door het realisme heen is meedogen voelbaar zonder dat het zich opdringt.

Het gaat in de bundel meer om schetsen van situaties dan dat de figuren volop gestalte krijgen. Die blijven met alleen de hoognodige achtergrondinformatie op veilige afstand, ook de wisselende ik-figuren. Precies zoals ze gewoonlijk worden bekeken door wie het geluk heeft niet aan lager wal te zijn geraakt. Op afstand kan er enige sympathie voor ze gevoeld worden. We zijn trouwens met ze bekend uit menige documentaire bron. Waardering voor de verhalen zelf stijgt waar Le Clercq literair het nodige, maar ook weer niet te veel weet toe te voegen.

Onnadrukkelijk
Eerste zin van een verhaal: ‘Hij is dood.’ Laatste zin: ‘Eten we prei?’ Duidelijk moet intussen zijn dat iemands akelige dood (‘Aids kent geen elegante afscheidsfase’) niet in de kouwe kleren gaat zitten. Toch is tegelijk de vraag of de wasmachine van de overledene kan worden overgenomen. En of er straks prei gegeten wordt. De boodschap dat dat nu eenmaal zo gaat, is is tussen de regels door te lezen. Zoals ook in ‘Boutade’, waarin familieperikelen op de achtergrond meespelen, maar niet wordt uitgelegd welke. In ‘Giraffenblond’ begrijpt de oplettende lezer dat heden en verleden zich impliciet vermengen en wat er tussen de personages zoal speelt. De betere verhalen zijn die waarin zich geleidelijk ontvouwt wat er aan de hand is.

Door het schetsmatige en ook, ondanks alle ellende, door de redelijk opbeurende toon en het formuleerplezier (‘Ik ken geen boerinnen, maar dit lijkt me er een’, in een ziekenhuis ‘hing de geur van ziek vlees’, vrouwen werken ‘liederlijke gebakjes’ naar binnen) doen sommige verhalen aan Kronkels van een 21e-eeuwse Simon Carmiggelt denken, al had die meer op met alcohol als drug. Een verhaal als ‘Opa’ had door hem geschreven kunnen zijn. Le Clercq heeft laten weten dat ze inspiratie aan Bukowski ontleent, al heeft die een kwaadaardiger insteek. Le Clercq legt een lichte zweem van laconiek cynisme over haar verhalen. Dit verraadt iets over haar positie tussen haar vroegere bestaan en het burgermansbestaan, waar ze, zo begrijpen we, nooit veel mee op zal kunnen hebben.

Prachtig begin
De verhalen beginnen vaak beter dan ze eindigen, zeker als Le Clercq naar iets clou-achtigs heeft gezocht. Een voorbeeld van een prachtig begin is onderstaande passage:

Die dag was ik stervende. Het sterven duurde de hele middag, maar werd onverwacht afgebroken. Om zeven uur zat ik weer aan tafel; nog wel beduusd van het sterven, maar ook verrast door de geluiden van bakkend vlees en kletterend bestek.

Vanwege de beperktheid van het beschreven milieu, hoe uiteenlopend de types daarin ook zijn, lokt het niet aan de verhalen achter elkaar te lezen. Dan sorteren ze ook minder effect doordat ze uiteindelijk toch aan de buitenkant blijven cirkelen van wat er zoal gebeurt. Het heeft er alle schijn van dat Le Clercq uit aantekeningen van vroeger put. Wat valt er voor haar te schrijven als die op zijn?

Het is niet het glamoureuze en succesvolle Hollywood dat DeWitt beschrijft, integendeel. De clientèle van de bar bestaat uit zwervers, junks, een cokedealer die soms zijn kinderen meeneemt, een in de vergetelheid geraakte kindster en alcoholistische juffen. Onder invloed van heftig drank- en drugsgebruik zitten de klanten hun dagen uit, terugverlangend naar betere tijden. De ondertitel van de roman, ‘Aantekeningen voor een roman’, verklaart de vertelsituatie die DeWitt hanteert. Afwassingen is namelijk geschreven vanuit de tweede persoon, een vertelvorm die steeds vaker gehanteerd lijkt te worden. Het hoofdpersonage blijft overigens naamloos.

Verknipte figuren

DeWitt heeft niet veel woorden nodig om zijn sneue personages treffend te schetsen. Dit gebeurt dan ook op een weinig flatteuze manier. Zo bezitten sommigen met lippenstift besmeurde grijze tanden of wasemen ze de geur van per uur verhuurde motelkamers uit. Schroom kennen ze niet of nauwelijks. De meeste stamgasten teren zo lang mogelijk op gratis drankjes van de hoofdpersoon, tot ze wakker worden in hun eigen braaksel.

Hoewel de hoofdpersoon zelf in de bar werkt, weerhoudt dit hem er niet van ook veel te drinken. Dit is immers het gebruik van al het barpersoneel en wordt zodoende getolereerd, of zelfs verwacht. Het is echter niet goed voor zijn huwelijk. Om zijn katers dragelijk te maken, slikt hij handenvol voor zijn vrouw verborgen aspirines. Ook is hij, naar eigen zeggen, een geoefend stille braker. Toch is de breuk tussen hem en zijn vrouw onontkoombaar. Deze is van mijlenver te zien voor de lezer, maar dringt pas tot de hoofdpersoon door als het te laat is.

Roadtrip

Om orde op zaken te stellen besluit de hoofdpersoon een auto te huren en af te reizen naar Las Vegas en de Grand Canyon. Wat volgt is het relaas van een bizarre trip die gekenmerkt wordt door oneindig veel drankstops bij tankstations, met veel moeite verkregen met blauwschimmelkaas gevulde olijven in het Bellagio hotel en huilbuien bij de Grand Canyon. Het opzwepende avontuur is een welkome breuk met de cafésetting, waar het gros van de roman zich afspeelt.

Afwassingen schetst beslist geen rooskleurig beeld van alcohol en haar gebruikers. Toch is het boek doorspekt van humor. Zwarte humor, welteverstaan. Dit is een gouden combinatie wat het boek een echte pageturner maakt, zonder de ernst van verslaving te ondermijnen. Afwassingen is niet voor lezers met een zwakke maag, maar liefhebbers van Trainspotting, Fear and Loathing in Las Vegas en Pulp Fiction kunnen hun hart ophalen.

Officieel starten de herdenkingen rond De Groote Oorlog pas in 2014, wanneer het exact honderd jaar geleden zal zijn dat Europa in de greep kwam van één van de gewelddadigste en bloederigste confrontaties uit de geschiedenis. En hoe cynisch het ook mag klinken, die vijf jaar durende memorial zal ook en misschien zelfs vooral een commercieel kantje hebben. Hotels in de Vlaamse Westhoek – waar het hevigst gevochten werd – wrijven zich in de handen om de oversteek van miljoen Britten, uitgeverijen plannen talrijke naslagwerken, en de VRT heeft een prestigieuze fictiereeks in de steigers staan. Nog in 2013 zijn al enkele tientallen boeken geschreven over WO I. Waardoor een indigestie bij sommigen (zoals ondergetekende) nu al de kop opsteekt.

Incubatieperiode
Hoewel zijn boek op twee maanden tijd al vijf herdrukken kende, kunnen we Stefan Hertmans niet verdenken van het idee snel wat te verdienen op de rug van de oorlog. Daarom is zijn roman te delicaat en respectvol opgezet, en vermijdt hij koppig elke vorm van sensatie. Oorlog en Terpentijn is ook geen boek over de oorlog, wel een familiekroniek die zich nu eenmaal noodgedwongen (en dan nog slechts deels) tegen het decor van de Grote Oorlog afspeelt. Hertmans heeft geen fictie nodig om zijn relaas met sensatie te kruiden: hij houdt zich gewoon bij de feiten, maar weekt ze in een warm bad van familiale weemoed.

De ontstaansgeschiedenis is alvast intrigerend. Jarenlang hield de auteur enkele oude, vol geschreven schriften bij, die hij in 1981 had gekregen van zijn grootvader. Lezen durfde hij niet, uit angst overweldigd te zullen worden door de gruwel die hij ongetwijfeld in de cahiers zou aantreffen. Toen hij het uiteindelijk toch aandurfde, raakte hij overstelpt door de details van een tragisch, hard en voor hem goeddeels onbekend leven. Een mooie kans voor de intussen flink gerijpte schrijver om dit alles in romanvorm te gieten: het verhaal van één hoogstindiviueel en van emoties doortrokken leven, tegen het grote, gruwelijke canvas van oorlog, armoede in Gent, ziekte, maar ook kunst.

Oorlog en Terpentijn is het verstillend mooi geschreven relaas van grootvader Urbain – eerst vanuit de herinnering van Hertmans zelf, vanaf het tweede luik vanuit Urbain zélf. Heel mooi hoe de schrijver op dat moment het vertelperspectief verplaatst van zichzelf naar het onderwerp van zijn roman. In dat middelste deel – het heart of darkness van de roman – herleeft de oorlog, maar zonder de minste heroïek. Zoals bijvoorbeeld in dit fragment, waarin Urbain zich gewond en wanhopig uit de voeten probeert te maken:

Ten einde raad kroop ik in het diepst van de nacht op mijn ellebogen steunend door het slijk, mijn gevoelloze benen achter me aan slepend. Maar zelfs dat maakte blijkbaar gerucht, er werd nu ook in het duister blindelings in mijn richting gevuurd; met ontvleesde ellebogen, bloed druppelend uit mijn broek en jasmouwen, biddend tot Onze-Lieve-Vrouw, kroop ik langs dode koeien, paarden met opengereten balg, dode soldaten met weggeschoten gezicht.

Tussen wens en noodzaak
Urbain overleeft uiteindelijk de gruwel. Maar zijn ellende houdt niet op bij het einde van de Wereldoorlog. Ook daarna bleef tragiek zijn leven kleuren. Zo verliest hij zijn vrouw aan Spaanse Griep en hertrouwt hij met haar zus, een liefdeloze vrouw – een huwelijk dat bijna veertig jaar zal standhouden, maar zonder veel passie, want ‘het vermoeden is groot dat hij slechts een paar keer daadwerkelijk met deze vrouw geslachtelijke omgang heeft gehad’.

Alleen in de schilderkunst – zijn échte roeping – kon hij zich uitleven, maar ook daar werd hij op termijn geconfronteerd met tragiek – ditmaal in de vorm van jicht en slechte ogen. Op het einde balt de auteur het leven van zijn grootvader krachtig samen:

Zo was deze paradox de constante van zijn leven: heen en weer te worden geslingerd tussen de militair die hij noodgedwongen was geweest en de kunstenaar die hij had willen zijn. Oorlog en terpentijn.

Het leven zoals het is, maar in dit geval écht doorgroefd en doorleefd. Conclusie: één van de aangrijpendste boeken die u dit jaar zult lezen.