Het verhaal van De hut van oom Tom begint met een hachelijke situatie voor de heer Shelby, een blanke man van stand. Hij is door zijn financiële situatie genoodzaakt te onderhandelen met een gewetenloze slavenhandelaar over de verkoop van een aantal van zijn slaven. De slavenhandelaar, genaamd Haley, heeft zijn oog laten vallen op de eerlijke en hondstrouwe Tom en de kleuter Harry. Met pijn in zijn hart stemt Shelby uiteindelijk in met de verkoop van de twee. Wanneer Haley de volgende dag terugkeert naar het huis van Shelby om de twee op te halen, komt hij voor een verrassing te staan. De moeder van Harry heeft namelijk de vorige avond het gesprek tussen Shelby en Haley gehoord en is die nacht met haar zoontje gevlucht. Ze hoopt Canada te bereiken, het land waar slavernij al is afgeschaft. Tom heeft, in tegenstelling tot de moeder van Harry, zijn lot aanvaard en wordt door Haley al snel doorverkocht aan de eigenaar van een plantage in het zuiden. Het boek verhaalt over de uiteenlopende slavernijbelevenissen van Harry en Tom: de één is zijn leven niet zeker in zijn vlucht naar de vrijheid, de ander is zijn leven niet zeker in gevangenschap.

Art imitating life

Harriet Beecher Stowe

De personages en gebeurtenissen in De hut van oom Tom zijn gebaseerd op personen en gebeurtenissen uit Harriet Beecher Stowe’s omgeving. Als voorstander van de afschaffing van slavernij verhuisde ze in 1832 naar Cincinnati, de thuishaven van de abolitionistische beweging. Aldaar vernam zij van andere tegenstanders en slachtoffers van de slavernij de verschrikkelijke verhalen van uiteengerukte families en gruwelijke mishandelingen. Ook werd haar verteld over de “Underground Roadrail”, een netwerk van smokkelroutes in de Verenigde Staten waarlangs ontsnapte slaven van de zuidelijke staten naar de veilige noordelijke staten werden geleid. Uit deze persoonlijke kennismaking met de gevolgen van de slavernij haalde Beecher de inspiratie voor de verhalen van oom Tom en Harry. De hut van oom Tom wordt gezien als één van de eerste grootschalige campagnes van een belangengroepering door middel van een massacommunicatiemedium. Met de drukpers als wapen verspreidde Beecher het woord van de abolitionisten, en haar propaganda miste zijn doel niet. Naar verluid begroette Abraham Lincoln Beecher bij een ontmoeting ten tijde van de oorlog met de woorden: “This is the little lady who wrote the book that started this big war“.

Terechte legende

Het verhaal van De hut van oom Tom heeft zelfs na anderhalve eeuw zijn kracht nog niet verloren. Harriet Beecher Stowe probeert de lezer op een zeer subtiele manier te overreden. Waar in het begin van het boek de zwarte slaven als een volk apart worden beschreven, voert Beecher naar mate het verhaal vordert verhalenderwijs steeds meer argumenten aan waarom mensen met een donkere huidskleur niet minder mens zijn dan ieder ander. Universele thema’s als moederleed en fysieke mishandeling worden onverbloemd gepresenteerd en de beoordeling wordt aan het rechtsgevoel van de lezer overgelaten. De hut van oom Tom is nog net zo indrukwekkend als 153 jaar geleden en waarschijnlijk gaat het boek nog wel een aantal eeuwen mee.

De titel van het boek verwijst naar het grootste internationale succes van deze Portugese Nobelprijswinnaar: De stad der blinden. Op het eerste gezicht lijkt De stad der zienden geen vervolg op dit eerdere boek. Dat ging over de hoofdstad van een land waarvan de bewoners plotsklaps getroffen worden door een melkachtige, besmettelijke witte blindheid. Beide verhalen lijken ver uiteen te liggen: het ene gaat over democratie en macht, het andere laat apocalyptische taferelen zien in een land waar niemand meer ziet. Er bestaat echter een belangrijke overeenkomst tussen beide boeken: Saramago neemt een bizarre gebeurtenis als uitgangspunt en beredeneert vandaaruit wat er zou kunnen gebeuren. In het geval van De stad der zienden levert dat een even bizarre als ‘actuele’ situatie op, waarin de regering op de vlucht slaat voor de eigen verantwoordelijkheid. De overeenkomst met de paranoïde post-9/11 houding in het westen is treffend en indrukwekkend.

Spelletjes

~

[…]Heel goed, u weet ongetwijfeld wat men onder zulke omstandigheden zegt, het vaderland waakt over u, Ja, meneer de president, we zijn ons bewust van het belang van onze missie, Ik neem aan dat u instructies hebt gekregen voor het geval me massaal probeert weg te komen[…]

Een andere terugkerende Saramago-eigenschap is het vermijden van eigennamen: Saramago noemt zijn personages altijd door middel van omschrijvingen of functies: ‘de vrouw van de oogarts’ en ‘de premier’. Ook met deze creatieve benamingen van de karakters zet Saramago de lezer op het verkeerde been: in De stad der blinden komt een jonge vrouw voor die ‘het meisje met de Zonnebril’ genoemd wordt. Schijnbaar toevallig wordt zij ook in De stad der zienden weer zo omschreven. Een aantal pagina’s verderop blijkt dat ’toevallige’ toch weer zijn wortels in het eerdere boek te hebben: de naamgever zag een foto van haar uit die tijd, waarop ze een zonnebril vasthield. Dit soort blijken van geraffineerdheid spreidt Saramago door het hele boek tentoon. De twee boeken hebben dus raakvlakken, maar staan feitelijk los van elkaar.

Maar hoe loopt het af?

Het boek eindigt ontluisterend: er is een klopjacht ontstaan op de enige vrouw die vier jaar eerder niet blind werd. Deze klopjacht dient echter geen ander doel dan de regering het gevoel te geven dat ze grip op de zaak heeft. Voor het raadsel van de blanco stemmen wordt daarmee geen oplossing gevonden. Dat is ook een deel van de boodschap van deze nieuwe roman: er is geen oplossing voor dit probleem zolang de machthebbers de hand niet in eigen boezem durven te steken. En zolang dat niet het geval is, heeft de kiezer niets in te brengen.
De regering van het land verliest het doel uit het oog: door de blanco stemmen aan de bevolking te wijten en niet aan het eigen handelen toe te schrijven, wordt het doel van de verkiezingen uit het oog verloren. Bij het bestrijden van de blancostemmers wordt er een massahysterie aangericht om de aandacht van het werkelijke probleem af te leiden, omdat het niet op te lossen is. En zoals de afleidingsmanoeuvres van de regering gedoemd zijn te mislukken, blijft ook het einde van De stad der zienden wat in het luchtledige hangen. Het boek als geheel beklijft echter. Het fantasierijke beeld dat Saramago schetst blijkt namelijk verontrustend herkenbaar.