Vergeten en verguisde cinema

Theaterauteur Neil Labute veroorzaakte enige controverse met zijn filmdebuut In the Company of Men (1997), waarin twee zakenlui voor de grap besluiten een dove collega te versieren en vervolgens te laten barsten. Er sprak een wrede visie uit de film: in deze wereld is het ieder voor zich, de grootste wolf zegeviert en wie wroeging voelt trekt altijd aan het kortste eind. Met zijn tweede en tot nu toe beste film Your Friends & Neighbors (1998) – die weinig bezocht werd, vooral vijandige kritieken ontving en inmiddels vergeten lijkt – borduurt Labute voort op dezelfde ideeën. Maar de film is in alle opzichten superieur aan zijn debuut: tegelijkertijd geconcentreerder en expansiever, eenvoudiger en ambitieuzer, subtieler en aangrijpender.

De begintitels worden getoond met als achtergrond een montage van een reeks schilderijen van Alex Katz, die een sterke hint geven van het onderwerp van de film: de rijkelui in The Cocktail Party bijvoorbeeld, van wie de fysieke nabijheid in schril contrast staat tot de innerlijke afstand tussen hen. Ze voeren gesprekken, raken elkaar aan, maar van werkelijk contact lijkt geen sprake.

Levensecht

Maar Labute gaat door waar Katz eindigt. Zijn film bestaat uit een reeks licht ironische en dramatische vignettes rond zes welgestelde, kinderloze mensen van middelbare leeftijd: een goedmoedige kantoorchef en zijn fragiele echtgenote, een praatzieke toneeldocent en zijn kille vriendin, een jonge lesbienne en een mysogiene vrijgezel. 95 minuten lang voeren ze ongemakkelijke, glasharde, oneerlijke en onbeholpen gesprekken met elkaar, voornamelijk over seks. De dialogen zijn even gevat als hilarisch. Naast David Mamet kent niemand de subtiele kracht van de Amerikaanse spreektaal zo goed als Labute. Achter al deze gesprekken (en monologen) ligt een bepaalde filosofie: communicatie tussen mensen is onmogelijk, want iedereen is of gefrustreerd, egocentrisch, naïef of onoprecht, en uiteindelijk draait alles om seks. Alleen degene die geen emoties heeft, kan zichzelf staande houden.

De cynische kijk op de mensheid die Labute hier presenteert, is te grotesk om serieus te nemen, maar Your Friends & Neighbors is opmerkelijk omdat de regisseur deze visie projecteert via een herkenbare werkelijkheid. De personages zijn, met één uitzondering, niet karikaturaal en blijven altijd geloofwaardig; de situaties, dialogen en confrontaties zijn even vreselijk als levensecht. Labute is niet de eerste filmmaker die tragikomische figuren in beschamende situaties de meest tenenkrommende dialogen laat voeren, maar anders dan in films van cineasten als Todd Solondz en Hal Hartley voert bij Labute de ironie niet zo opvallend de boventoon, waardoor de werking veel intenser is. Geen enkele van de personages krijgt een achtergrond mee, maar je twijfelt geen moment aan hun echtheid. Dat komt door de even zielige als aandoenlijke menselijkheid die Labute in hun karaktertrekken legt – met als essentiële uitzondering de mysogiene vrijgezel – maar ook door de superieure nuances die de acteurs aan weten te dragen in lichaamstaal en dictie. De hufter is bijvoorbeeld door een werkelijk sublieme vertolking van Jason Patric afschrikwekkend in zijn kalme wreedheid; Ben Stillers pietluttige academicus is even onuitstaanbaar als levensecht. Amy Brenneman raakt constant en vaak zonder woorden de juiste noot als het overspelige lammetje; Aaron Eckhart, met snor en buikje, weet een saaie slapjanus meelijwekkend te maken.

Deze subtiele acteerprestaties zijn een onderdeel van een opvallend thema in de film: het uitdragen van een zo sterk mogelijke boodschap met zo weinig mogelijk middelen. Dit wordt op verschillende andere manieren uitgewerkt: er wordt bijvoorbeeld wreed geweld gepleegd, maar dat is verbaal, nooit fysiek. Er is op een korte uitzondering na geen seks te zien, terwijl de film er een provocerende visie op biedt. Er wordt weinig gevloekt en gescholden, maar de personages (en de kijker) worden des te harder geraakt. Als het geweld niet verbaal is, wordt het op een uiterst subversieve manier gesuggereerd, bijvoorbeeld in een scène waarin een arts een foetusdummy achteloos als voetbal gebruikt. Aan het einde van de film lijkt een van de andere personages zwanger van hem te zijn – een minimaal gebaar, met een verschrikkelijke impact. Het thema wordt fraai geïllustreerd door spaarzaam gebruik van Apocalyptica-vertolkingen van Metallica op de soundtrack.

Symmetrisch

Maar wat de film meer dan opmerkelijk en uiteindelijk briljant maakt, is Labutes perfecte vertaling van zijn wrede visie in cinematografische termen. De film bestaat uit een reeks aktes die tot de essentie teruggebracht zijn. Iedere scène is een strak gekadreerde ‘sketch’ met een doodeenvoudige mise-en-scène, waarin twee, drie of vier personages een gesprek voeren. Er is vrijwel geen enkel frame waarin de acteurs niet aanwezig zijn. De gesprekken vormen het narratief; er is nergens enige invloed van gebeurtenissen van buitenaf. Iedere scène staat op zich, maar verwijst ook, via dialoog of subtiele visuele hints, ­naar een andere, wat de film een hermetisch en geconcentreerd karakter geeft. Deze vorm onderstreept op magnifieke wijze de ontwikkeling van de personages. Na een lange reeks conflicten en teleurstellingen is uiteindelijk iedereen terug bij af, belazerd en nog even seksueel en/of emotioneel gefrustreerd en hulpeloos – en in het geval van de hufter nog even egocentrisch en harteloos. De compacte, kale scènes en hun onderlinge verhouding maken de film symmetrisch en transparant, en deze perfecte eenvoud voorziet de film van zijn cachet. Bovendien bewerkstelligt Labute dit met een ongebruikelijk kalme, scherpzinnige zelfbewustheid.

Het knapste onderdeel van Labutes constructie is het feit dat de regisseur op minstens drie manieren – vier, als je de veelzeggende titel meetelt – impliceert dat de misère die hij toont, zich overal en altijd kan voltrekken. Ten eerste is de plaats van handeling volledig tijdloos en anoniem; anders dan inmiddels sterk gedateerde en schijnbaar verwante zedenschetsen als Hannah and Her Sisters of Edward Burnes’ Sidewalks of New York is niet alleen de stad naamloos, maar er is geen enkele scène die zich buitendeurs afspeelt. Ten tweede hebben de personages niet alleen geen achtergrond, maar worden ze geen enkele keer bij naam genoemd – de film is zo helder en gefocust dat nooit onduidelijk is over wie er gepraat wordt. In de aftiteling blijkt dat Labute ze bijna homonieme namen gegeven heeft. Ten derde worden de aktes omlijst door een steeds terugkerende scène in een kunsthal, waarin de personages om beurten naar een voor de kijker onzichtbaar schilderij turen. Ze kijken in de richting van de camera, en vragen zich stuk voor stuk af of het schilderij deel uitmaakt van een reeks. Nee, wordt hen verzekerd, het is een single piece. Een van de karakters vraagt zich af of het niet scheef hangt. Nee, wordt hem verteld – dat is niet zo. Met de eerste repliek lijkt Labute tegen de kijker te zeggen: mijn film is uniek. Met de tweede zegt hij: het is precies zoals ik het laat zien. Dat de regisseur zijn wrede boodschap keer op keer zo subtiel weet te uiten, is niet minder dan een meesterlijke prestatie.

Deze film is in Nederland ooit op vhs uitgebracht, maar niet op dvd. De beste dvd-uitgave is de Amerikaanse (Polygram, regio 1), die niet meer geperst wordt. Er bestaat ook een Duitse versie (Universal, als Männer, Frauen und die Wahrheit über Sex), en een Britse (Universal), die geen extra’s bevat. Het scenario is in boekvorm uitgegeven door Faber & Faber.

Lees hier deel 1 van deze serie: Testament.