Niemand te vertrouwen

Robert De Niro (die voor het eerst sinds het sfeervolle A Bronx Tale uit 1993 weer eens op de regisseursstoel kroop) en scenarioschrijver Eric Roth hebben er niet voor gekozen de geschiedenis en werkwijze van de CIA voorop te stellen. We zijn weliswaar getuige van ondermeer de voorloper van de CIA tijdens de Tweede Wereldoorlog, de spionage op de Russen en de harde verhoortechnieken, maar die vormen slechts de achtergrond van een verhaal over één persoon: de losjes op twee bestaande CIA-agenten gebaseerde Edward Wilson. Dit is natuurlijk een legitieme keuze – het komt de identificatie door de kijker ten goede – maar veel helderheid over de geschiedenis krijgen we daardoor niet. Bovendien krijg je niet de indruk dat deze Wilson nu zo enorm belangrijk is geweest bij de oprichting van de CIA.

Verraad

De film begint in 1961. De invasie in de Varkensbaai in Cuba is mislukt en Wilson ontvangt een vage foto en dito geluidsband, die wijzen op mogelijk verraad of in elk geval loslippigheid van een van de betrokkenen. Terwijl dit plot zich ontvouwt en toewerkt naar een ontknoping, leren we Wilson in lange flashbacks beter kennen. Op chronologische volgorde zien we zijn initiatie in het geheime genootschap Skull and Bones, zijn huwelijk, zijn rekrutering door de Office of Strategic Services tijdens de oorlog en de oprichting van de hieruit voortgekomen CIA.

Wilson wordt geportretteerd als een intelligente, welopgevoede, ambitieuze jongeman. Aanvankelijk is hij een leeg vat, die verbaasd om zich heen kijkt en zich laat beïnvloeden door de mensen om hem heen. Toch blijkt hij de capaciteiten te hebben voor een bloeiende carrière als spion. Ofwel, hij is vaderlandslievend en onder alle omstandigheden loyaal. Een typische rol dus voor Matt Damon, die al vaker nog-fris-onder-de-oksels-types speelde die tot veel meer in staat bleken dan je op het eerste gezicht zou verwachten.

Vertrouwen en paranoia

Al snel komen we tot de kern van de film: vertrouwen en paranoia. De sympathiek ogende literatuurprofessor (Michael Gambon) ontpopt zich als een heimelijke nazi. Later blijkt dit slechts een dekmantel te zijn voor zijn spionnenwerk voor de Amerikanen. Of is hij toch niet te vertrouwen? Gedurende de film komen er steeds meer personages op Wilsons pad van wie de ware loyaliteit volstrekt onduidelijk blijkt, van zijn naaste collega’s tot Russische overlopers. Martelpraktijken en LSD moeten de waarheid boven tafel krijgen, maar of dit lukt kan worden betwijfeld. Dat Wilsons werk ook zijn gezinsleven diepgaand beïnvloedt, behoeft geen nadere verklaring. Het is inherent aan het hele wezen van de contraspionage, dat is wat De Niro (die zelf een bijrol vervult) er maar mee wil zeggen.

Het scenario zit iets te vol met verwikkelingen. Schrijver Eric Roth wilde een geschiedenisles, een levensverhaal, een spannend plot en een hoop personages (we zien ondermeer Angelina Jolie, Alec Baldwin, John Turturro en William Hurt voorbijkomen) in één film proppen, en dat is niet altijd even goed gelukt. Een euvel waaraan overigens ook eerdere scripts van Roth, zoals Forrest Gump, Ali en Munich, leden. De toon van de film is bijzonder zwaar, er kan nauwelijks een greintje humor af. Maar dat is natuurlijk ook precies de bedoeling. In de bijna drie uur dat de film duurt, wordt je effectief meegesleept in de angsten en paranoia van Wilson, voor wie geen weg terug meer bestaat. Als hij in de slotscène zijn eigen contraspionageafdeling mag gaan leiden en eenzaam en alleen door de lege gangen loopt, is er slechts één conclusie mogelijk. Àls je al het beroep van spion ambieerde omdat het zo spannend oogt, dan kom je hier na het zien van The Good Shepherd onherroepelijk op terug.