Perfecte timing

De grappenmaker is de heer Jeffrey K. Killing, voormalig topman van Enron, nu verdachte in een uitermate geruchtmakende rechtszaak in de Verenigde Staten. Het bleek één van zijn laatste grappen te zijn, want snel na deze toespraak trad Skilling af, en gaf ‘persoonlijke omstandigheden’ op als enige reden voor zijn vertrek. Enkele weken later kopten kranten over de hele wereld over de absurde teloorgang van de onderneming Enron – een bedrijf met tienduizenden mensen in dienst, handeldend in energie. Op haar hoogtepunt was Enron het op zes na grootste bedrijf in de Verenigde Staten.

Kaartenhuis

Enron: The Smartest Guys in the Room is een absolute eyeopener. Het is een dramatisch portret van een kaartenhuis dat genadeloos in elkaar stort en iedereen met zich meesleept in zijn val. Maar de documentaire doet meer – veel meer – dan alleen maar registreren. Tot in detail analyseert maker Alex Gibney tactieken die door het management geïntroduceerd werden om de prijzen van de aandelen zo hoog mogelijk te houden. Enron blijkt uiteindelijk een nauwkeurig gedocumenteerde, woestmakende en zelfs spannende verbeelding te zijn van de tragische Icarus-mythe, waarbij Icarus de top van een bedrijf is dat over lijken gaat.

Het begin

Het begon allemaal zo mooi. In de vroege jaren negentig verzamelde Ken Lay, oprichter en nu mede-verdachte in de rechtszaak, ‘the best and the brightest‘ om zich heen en richtte Enron op: een bedrijf dat in energie handelde en winst maakte door onder andere grote hoeveelheden energie op te kopen en met een marge te verkopen. Maar Enron deed meer: er werd op grote schaal gespeculeerd, met groeiende winst, uitdijende pensioenfondsen en respect vanuit de hele wereld voor een vernieuwende wijze van zakendoen. Gibney ontmaskert deze ‘nieuwe’ wijze van zakendoen en toont aan dat de winst voor een steeds groter deel gebaseerd is op luchtkastelen. Er wordt zelfs niet geschroomd de hele staat Californië plat te leggen om de aandeelprijs stabiel te houden.

Boosaardige stiefmoeder

De filmmaker, die zijn documentaire baseert op het boek The Smartest Guys in the Room: The Amazing Rise and Scandalous Fall of Enron van Bethany McClean en Peter Elkind, had voor een totaal andere aanpak kunnen kiezen. Zo had hij de camera meer kunnen richten op de slachtoffers van Enrons speculaties, de leeggeplunderde pensioenfondsen en de 20.000 werklozen. Gelukkig kiest Gibney (die eerder The Trials of Henry Kissinger schreef en produceerde) voor diepgang en analyse, met als gevolg dat het getoonde onrecht veel harder aankomt. Alles klopt aan deze film: de muziekkeuze is relevant, de bronnen overtuigen en de voice-over bewaart een perfecte balans tussen een neutrale en cynische manier van vertellen. Eén opmerking? Misschien dat de psychologische analyse van Skilling wat simpel is.

De rechtszaak tegen de top van Enron is onlangs begonnen, dus de timing van de documentaire is meer dan perfect. In De Volkskrant werd het proces al ‘de grootvader aller fraudezaken’ genoemd, maar een grootvader klinkt te knus. Na deze documentaire lijkt ‘boosaardige stiefmoeder aller fraudezaken’ meer op zijn plaats.