Eindelijk dan toch gespeeld

’t Barre Land heeft zes jaar geleden aan het vertalersduo Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, bekend geworden met hun vertaling van het onmogelijk te vertalen geachte Finnegans Wake, de opdracht gegeven om dit onmogelijk te spelen geachte toneelstuk te vertalen. Nu is het vuistdikke boek daar, voorzien van illustraties van Aart Clerckx en aangevuld met bijlagen.

Karl Kraus

De laatste dagen der mensheid uit 1922 is het omvangrijkste toneelstuk dat ooit geschreven is, met de meeste rollen, de meeste dialecten en de meeste scènewisselingen. Het stuk in vijf bedrijven handelt in al de jaren van de Eerste Wereldoorlog. Karl Kraus vatte de Eerste Wereldoorlog op als een persoonlijke belediging van zijn intelligentie, zijn gevoel, kortom: van zijn hele gestel. De hypocrisie die zich van de Dubbelmonarchie meester maakte, zowel van de maatschappij als van de pers, was in zijn ogen dermate weerzinwekkend, dat hij geen andere manier zag dan het schrijven van dit onspeelbaar geachte toneelstuk.

Karl Kraus was de oprichter en al snel de enige medewerker van het polemische tijdschrift Die Fackel. Naar verloop van tijd verwerd dit tijdschrift tot een soort van eenmansguerrilla met veel satire. Hij hanteerde de volgende methode: hij liet zo veel mogelijk de mensen die hij op de korrel nam zelf aan het woord. Hij citeerde letterlijk. Hiermee kon hij de hypocrisie op een effectieve wijze aantonen. Deze methode gebruikte Kraus ook voor De laatste dagen der mensheid. Daardoor is het toneelstuk ook zo weerbarstig. Maar we moeten goed voor ogen houden, zo stelt Kraus, dat alles waarvan melding wordt gemaakt in dit stuk, echt gebeurd is. ‘De onwaarschijnlijkste gesprekken die hier worden gevoerd, zijn woord voor woord zo uitgesproken; de schrilste verzinsels zijn citaten.’ Ter illustratie hebben de vertalers advertenties en ingezonden mededelingen uit die tijd aan het boek bijgevoegd. 

’t Barre Land, een gezelschap dat zichzelf graag voor hete vuren plaatst, gaat in het begin van de voorstelling in een dertigtal minuten door de tekst heen en maakt de toeschouwer op deze manier bekend met wat de rest van de avond aan bod zal komen. Zo wordt het staketsel van de hele voorstelling duidelijk. Niet onbelangrijk is de medewerking van de beide vertalers. Ze hebben niet alleen de tekst vertaald, maar hebben eveneens een rol op het toneel. Zo af en toe springen zij in om commentaar te leveren of de historische achtergrond te duiden.

Maar daarbij houdt hun werk niet op. Bindervoet en Henkes schrijven tijdens de voorstellingen aan scènes van de Allerlaatste dagen der mensheid. Na afloop van het stuk krijgt iedere bezoeker een uniek exemplaar van het Fakkelforum, waarin ze verschijnen, mee naar huis. Geheel in lijn met Die Fackel.

’t Barre Land

Zo onspeelbaar is nu toch ook weer niet, moeten de acteurs van ’t Barre Land gedacht hebben. Dit gezelschap, dat sinds 1990 als een duurzaam collectief van acteurs, dramaturgen en vormgevers werkzaam is, heeft inmiddels een vrij groot repertoire opgebouwd van schrijvers die niet altijd in zwang zijn. Het bijzondere aan dit collectief is dat zij de toneelstukken op hun repertoire houden. Zo hebben zij negen jaar na de eerste opvoering van Goethes Torquato Tasso dit stuk in 2006 wederom gespeeld. Het is dan ook het streven De laatste dagen der mensheid over tien jaar – dan is het immers honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog ten einde liep – weer op te voeren.

Het is evenwel heel goed mogelijk dat de vorm en het spel er dan volledig anders uitzien. Dit gezelschap streeft niet naar een voorstelling die af is. Je bent als toeschouwer getuige van het gehele proces. Bij vlagen lijkt dat op een repetitie, maar dat is het niet. Het is eerder een spel met de theaterconventies, van tekstbehandeling tot vierde wand. Daardoor heeft het spel een bepaalde lichtvoetigheid, maar daar moet je tegelijkertijd voor oppassen. Wat er en hoe het gezegd wordt, is wel degelijk van wezenlijk, zo niet essentieel, belang. Voor De laatste dagen der mensheid gaat deze vlieger helemaal op. Aan het einde van het stuk zijn het louter afschuwwekkende visioenen waarmee Karl Kraus de toeschouwer om de oren slaat. Hoe krijg je die vertaald naar de vloer? De oplossing van ’t Barre Land is dermate eenvoudig – namelijk oplezen vanaf een kaartje en zodra dat gelezen is, laat het gezelschap de kaartjes vallen – dat het tegelijkertijd een onuitwisbare indruk achterlaat. Naast het spel met de theaterconventies en de zwaarte van de tekst is er gelukkig ook genoeg ruimte om af en toe een bevrijdende lach op te wekken. De laatste dagen der mensheid is om meerdere redenen onontkoombaar voor ’t Barre Land gebleken. Niet alleen leidde hun interne zoektocht naar nieuwe stukken naar deze klassieker, de actualiteit hielp hen ook. Het gezelschap, inclusief de vertalers, ziet een directe analogie met de huidige tijd, waarin de roep om een sterke overheid, gevoed door de angst voor het terrorisme, steeds groter wordt. Kraus weet waar deze holle retoriek naartoe kan leiden en houdt ons daarom een spiegel voor. Een spiegel die nu nog nodig is.

’t Barre Land kan nog tot in lengte van dagen uit dit stuk putten. Het is een inspirerende container van satire, slapstick, politiek pamflet en nog een heel spectrum aan theatervormen. De structuur van Kraus’ stuk en diens opvattingen over hypocrisie loopt bij ’t Barre Land op een spannende manier met hun spelopvatting parallel.

De laatste dagen der mensheid van ’t Barre Land is nog tot en met 29 november te zien. Het boek van Karl Kraus, vertaling Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes met illustraties van Aart Clerkx, is uitgegeven bij Uitgeverij De Harmonie (ISBN 9789061698883 | € 29.90)