‘Bewegingsvrijheid is erg belangrijk voor mij’

Uit: Waiting for the Clouds

Die film, Waiting for the Clouds, is de reden voor Ustaoglu’s aanwezigheid op het Noordelijk Filmfestival in Leeuwarden. De 43-jarige Turkse is een frêle vrouw met zachte stem, maar de boodschap van haar films komt duidelijk over. Ustaoglu stipt onderwerpen aan die in haar eigen land voor beroering zorgen. In Journey to the Sun, dat ze zes jaar geleden maakte, stonden de problemen van een jonge Koerd centraal. In haar nieuwste film haalt ze een genocide uit de vergetelheid. In beide gevallen gaat het over de moeizame relatie van de Turkse regering met haar minderheden. Dat die relatie zo expliciet aan de orde wordt gesteld, is voor veel van haar landgenoten nog even wennen, zegt Ustaoglu. “Door de nationalistische media worden mijn films vooral doodgezwegen. De andere kranten, radio- en televisiestations zijn zo gedicteerd door traditionele waarden, dat ze zichzelf censureren. Ze zijn, misschien onterecht, bang om de verkeerde dingen te zeggen.”

Tamama

Discussie is er volgens Ustaoglu vooral onder de jonge Turken. “De jongeren zijn nieuwsgierig geworden naar de historische achtergrond van de film, en vragen me of er boeken zijn waarin ze er meer over kunnen lezen.” Wie Waiting for the Clouds bekijkt, kan zich iets bij die interesse voorstellen. De uitputtende exodus die de Grieken van de Turkse noordkust in 1916 moesten ondergaan, was tot voor kort een vrijwel onbekend hoofdstuk uit de Turkse geschiedenis. Over het verjagen van de inheemse Pontische Grieken en de vele duizenden doden die daarbij vielen, wordt op de Turkse scholen niets verteld. Ustaoglu baseerde haar film op eigen onderzoek en het waargebeurde verhaal van de vrouw Tamama, dat beschreven is door de Griek Andreadis. “Tamama stond model voor Ayshe, de hoofdpersoon. Het boek over haar leven was chronologisch opgebouwd: jeugd, deportatie, ouderdom… Ik vond het nogal episch. Om dicht bij haar eigen persoon te blijven, ben ik in mijn film vooral de psychologische kant op gegaan.”

Ustaoglu zegt het met een gevoel voor understatement. In haar film speelt het historische decor slechts een marginale rol. Wie geïnteresseerd is in de verwikkelingen rond de verdreven Grieken blijft met een paar prangende vragen zitten. Maar voor de regisseuse is de uittocht slechts bijzaak, niet meer dan de basis waarop ze een sterk psychologisch drama heeft opgebouwd. “Ik heb veel te danken aan de acteurs, hoewel de meeste mensen die je in de film ziet geen acteerervaring hebben. Het zijn mensen uit de kustdorpen, en ze doen niets anders dan zichzelf zijn.”

Geladen onderwerp

uit: Waiting for the Clouds

De film krijgt daardoor het karakter van een documentaire. Dat wordt nog versterkt door een minimaal gebruik van dramatische effecten zoals muziek. Volgens Ustaoglu draagt ook de houding van de acteurs bij aan het ingetogen karakter van de film. “De dorpsbewoners waren zich bewust van het geladen onderwerp. Het verhaal was hun vaag bekend, veelal doorgegeven door oudere familieleden en kennissen. Maar ze begrepen waar het over ging.” De Turkse is vooral te spreken over het jongetje Mehmet, dat niet van de zijde van Ayshe wijkt. “Hij voelde heel erg mee met de oude vrouw en haar worsteling met haar Griekse afkomst. Daar reageerde hij zo natuurlijk mogelijk op.” De achtjarige Mehmet is in de film een buitenbeentje en kan niet goed meekomen op school. Hij heeft duidelijk problemen met de manier van lesgeven. Ustaoglu: “Je kunt zeggen dat de jongen en ik een beetje op elkaar lijken.. Ik ben in Noord-Turkije opgegroeid, en heb hetzelfde nationalistische schoolsysteem van dichtbij meegemaakt. Maar ik was wel een stuk wilder dan Mehmet.”

Bewegingsvrijheid

Yesim Ustaoglu groeide op in een dorpje aan dezelfde Zwarte Zeekust, vlak bij de Armeense grens. Ze studeerde architectuur in Trabzon, een kuststad die in 1916 bezet werd door de Russen en daardoor aan de deportatie ontsnapte. “Na tien jaar gewerkt te hebben als architect, zocht ik naar een andere manier waarop ik mij kon uiten. Bewegingsvrijheid is heel belangrijk voor mij.” Dat komt sterk naar voren in haar laatste twee films, waarin de hoofdpersonen hun geluk achterna reizen. Van emotionele ontknopingen houdt Ustaoglu echter niet. “Ayshe en haar broer Niko hadden elkaar op het eind wel in de armen kunnen sluiten, maar dan wordt het zo’n melodramatisch geheel. Dat leidt de aandacht maar af van het werkelijke dilemma.”

Waiting for the Clouds verschijnt in een periode waarin de mensenrechtenkwestie binnen en buiten Turkije een hot item is. “Ik hoop dat mijn film nog voor meer discussie gaat zorgen, maar belangrijker vind ik dat er sociale en democratische hervormingen komen. Een lidmaatschap van de Europese Unie kan altijd nog. Persoonlijk vind ik dat op dit moment niet zo belangrijk.” Zou een nieuwe film van haar hand die hervormingen kunnen stimuleren? “Over mijn nieuwe project praat ik liever niet, dan gaat de magie weg”, lacht ze. “Maar in mijn optiek moet een film controversieel zijn.”