Film / Achtergrond
special: Kiarostami's Ten

Opnieuw leren kijken

Met de speciale uitgave van Abbas Kiarostami’s Ten en 10 on Ten wordt duidelijk waarom deze Iraanse cineast een reputatie heeft als vernieuwer. Ten is een staalkaart voor minimale cinema die streeft naar maximale inhoud, en met 10 on Ten geeft Kiarostami in tien segmenten aan wat zijn filosofische visie is. De films combineren een idee en zijn uitvoering ervan tot een manifest voor een autonome cinema.

Aan het einde van de documentaire Hearts of Darkness, waar het monsterlijk moeizame productieproces van Apocalypse Now wordt getoond, zien we Francis Ford Coppola – ouder en misschien wel wijzer geworden – reflecteren over de toekomst van film. Volgens hem zou die liggen bij de mogelijkheid dat een meisje in een gewone buitenwijk met haar simpele camera een meesterwerk zou kunnen maken. Men zou na het lezen van deze uitspraak kunnen denken dat er na grootsheid die veel cinema karakteriseert, op gegeven momenten wordt terugverlangd naar eenvoud. Tegenover al die spectaculaire producties die de kijker verleiden met een technische beeldenstorm is het ook mogelijk om met minimale middelen te kijker te raken.

Autorit

~


De Iraanse regisseur Abbas Kiarostami valt duidelijk binnen die laatste categorie. Sinds 1970 maakt hij films die op hun eigen bescheiden en kleinschalige manier ambitieus zijn. Hij is naar eigen zeggen een autodidact, wiens vroegste films bedoeld waren voor kinderen. Gaandeweg probeerde hij te komen tot serieuzere en diepgaandere onderzoeken. Centraal in zijn visie is de wijze waarop cinema de realiteit kan tonen.

Ten bestaat uit tien scènes die zich afspelen tijdens een rit in een auto. Een naamloze vrouwelijke bestuurster is de hoofdpersoon van de film. We zien haar met haar zoon, haar vriendin en wat toevallig opgepikte personages gesprekken hebben, terwijl zij rijdt. Kiarostami hanteert voor Ten een eenvoudige manier van filmen, met twee camera’s: een gericht op de bestuurder en de andere op de passagier. Deze statische opstelling wordt maar een enkele keer afgewisseld met shots die meer tonen.

Vrouwen in Iran

Er is geen duidelijke narratieve lijn in het verhaal, ook al blijft de bestuurster het enige personage dat in alle scènes voorkomt, waarmee ze continuïteit behoudt. De gesprekken die ze voert hebben voornamelijk te maken met de positie van de vrouw in Iran. De film wordt feministisch genoemd, maar dat is misschien wat te eenzijdig gezien. Kiarostami is boven alles een humanist die film ziet als een manier om de werkelijkheid in al zijn complexe facetten te vangen. Ten is bijvoorbeeld minder beklemmend dan Jafar Panahi’s The Circle, waarin er geen twijfel lijkt te bestaan over het lot van vrouwen in Iran.

~

Ten geeft een genuanceerder en subtieler beeld van de situatie. De eerste dialoog is daar een mooi voorbeeld van. De bestuurster en haar kind ruziën over hun leefsituatie. Ze probeert aan haar zoon duidelijk te maken dat vrouwen onderdrukt worden en geen rechten hebben. Ze is gescheiden van de vader van haar kind, omdat ze snakte naar vrijheid. Het kind begrijpt deze situatie op het eerste gezicht niet en lijkt daarmee symbool te staan voor de houding van mannen in Iran (hij is ook het enige mannelijke personage in de film). Maar naarmate de ruzie voortduurt wijst het kind ook op de verantwoordelijkheid die er bestaat als individuen kiezen voor hun vrijheid, terwijl kinderen nog afhankelijk zijn van die volwassenen. Deze dialoog is op een zeer naturalistische wijze gevangen en lijkt daarmee op een documentair verslag. Ondanks de culturele afstand die men zou verwachten zijn de scènes uit Ten herkenbaar en pakkend. Dit effect werd bereikt door Kiarostami’s improvisatietechniek, die wonderlijke resultaten heeft opgeleverd van een puur naturalisme. Verder toont de film op een dagelijks niveau de gefragmenteerde staat van Iran en haar bewoners: een land dat ooit westers georiënteerd was, en nu een theocratische dictatuur is.

Visie

10 on Ten geldt als een masterclass en manifest in filmvorm. Kiarostami zien we nu zelf achter het stuur van een auto, terwijl hij in tien lessen praat over Ten en wat zijn visie is op cinema. De film bevat verder beelden van zijn voorgaande films, en geeft daarmee een beeld van de ontwikkeling die de regisseur heeft doorgemaakt.

~

Kiarostami is in zijn zoektocht en werkwijze te vergelijken met Lars von Trier, die met zijn Dogmamanifest ook streefde naar een pure cinema, al is Kiarostami minder cynisch en wispelturig dan de Deense regisseur. Daarentegen is hij wel pessimistisch over de dominante tendensen in de hedendaagse cinema: in een tijd waarin wij zo veel kunnen zien lijkt het alsof we blind zijn geworden voor het leven zoals dat zich dagelijks aan ons openbaart. Deels is dat het resultaat van de visuele inflatie die onze beeldcultuur momenteel kenmerkt. In zijn lessen komt naar voren dat film een mate van puurheid moet behouden. Er is een wantrouwen voor het gekunstelde, kunstmatige en manipulerend effect van de Hollywoodfilm. Kiarostami vindt dat veel filmers zich laten leiden door de technische mogelijkheden, maar dit zijn juist de zaken die filmmakers naar zijn mening beperken. De neiging om succesvol te zijn en te willen vermaken doet naar zijn mening af aan de zeggingskracht van het medium. En in een sterke uitspraak in 10 on Ten karakteriseert hij de populaire cinema als ‘zakkenrollerij in de duisternis’.

Mysterieus advies

Het is niet verbazend dat Kiarostami voor het grootste gedeelte van de bioscoopbezoekers op deze wereld onbekend zal blijven. Maar waar het bij hem om draait is autonomie boven de onderwerping aan de mechanismen van de commerciële cinema. Toch vormt voor hem de dominantie van de Amerikaanse film een niet te ontkennen feit. Hij is hierin realistisch, omdat hij inziet dat het succes van deze vorm van film niet voor niets bestaat. En hij sluit zijn betoog in 10 on Ten merkwaardig genoeg af met het mysterieuze advies om te leren van de cinema die nu alomtegenwoordig is. Een subtiele coda brengt de kijker vervolgens weer terug naar de kern van zijn verhaal.

~


In 2002, toen Ten nog nieuw was, leek de euforie voor digitale camera’s en de goedkopere productiemethoden groter dan nu. Vreemd genoeg is dit een technologische ontwikkeling die Kiarostami wel lijkt te omarmen. Iedereen kan nu een ‘film’ maken, zoals Coppola en Kiarostami beiden lijken te bedoelen. Maar de resultaten en de criteria zullen nog afhankelijk zijn van hoe elke filmmaker het medium ziet. Kiarostami’s masterclass vormt in dat opzicht een overtuigende blauwdruk, en zijn visie omvat een mate van kritiek, diepzinnigheid en een nobele vorm van betrokkenheid met het lot van mensen. Vanuit de bescheiden technische beginselen weet Kiarostami met Ten en 10 on Ten grote ideeën te combineren met een eenvoudige stijl die de kijker doet reflecteren over de koers van de eigentijdse cinema. Nu is het alleen de vraag of al die miljoenen potentiële filmmakers zich zullen laten leiden door die visie.

Ten en 10 on Ten verschenen als boxset bij distributeur De Filmfreak.