Harry Mulisch - De ontdekking van Moskou

De ontdekking van Moskou is de vaak aangekondigde, maar nooit voltooide roman van Harry Mulisch. Tientallen jaren wijdde hij eraan, verschillende versies verschenen, maar telkens liep hij vast. Arnold Heumakers en Marita Mathijsen besloten, met toestemming van de schrijver, het manuscript postuum alsnog uit te geven. Een goede reden hiervoor is moeilijk te vinden.

De roman zelf, die gebaseerd is op de derde versie die Mulisch van het manuscript schreef, is een complexe Droste-constructie. Een schrijver, Herxen genaamd, schrijft een verhaal over een schrijver (A) die een verhaal schrijft over een schrijver (B). B is het personage dat, in 1492, aan een expeditie naar Moskou begint. Mulisch las zelf ooit over deze expeditie, maar kon het werkelijke bestaan ervan nooit verifiëren, welk gegeven het zaadje plantte voor deze roman. Bekende Mulisch-thema’s zoals tijd, het verloop ervan en de onmogelijkheid om het heden te bezitten komen ook in dit werk uitgebreid aan bod.

Het lagendoolhof

Maar het verhaal wordt nog complexer. Herxen verdwijnt namelijk op onverklaarbare wijze en zijn schoonbroer, Brugman, neemt het op zich om het werk van Herxen te verzamelen. Ondertussen voegt hij daar zijn eigen notities en fragmenten aan toe. Ook Brugman sterft echter zonder dit werk af te maken en alles wordt doorgegeven aan H.M., een fictieve versie van Harry Mulisch die het evenmin kan nalaten zijn eigen visies in het manuscript te verwerken. Het is aan de lezer de verschillende constructies te herkennen en uit elkaar te houden.

De reeks lagen stopt bij H.M. en de regisserende hand van Mulisch. Maar in werkelijkheid kwam natuurlijk ook Harry Mulisch te overlijden en namen Mathijsen en Heumakers het stokje over. Zij voorzagen het werk eveneens van notities. Sterker nog, een derde van het boek bestaat uit verklarende voetnoten, essays en afbeeldingen die door de twee redacteuren zijn toegevoegd. Volgens Mathijsen zou Mulisch schaterlachen bij het idee dat er nog een editeurslaag aan de roman wordt toegevoegd. Iets wat moeilijk te ontkennen is. Het moge namelijk duidelijk zijn dat de notities, die bedoeld zijn om een inkijk te geven in het schrijverschap van Mulisch, onvermijdelijk onderdeel van de roman worden.

Puzzelen met ontbrekende stukken

Alleen als het ontleden van deze constructie enigszins aantrekkelijk lijkt, is dit boek een poging tot lezen waard. En zelfs dan bestaat er nog een groot verschil tussen een puzzel opgelegd door een briljant schrijver, wat Mulisch onbetwist is, en een puzzel die onmogelijk is gemaakt door ontbrekende en half voltooide stukken. Heten personages A en B omdat Mulisch er nog een naam voor moest bedenken of zit er een diepere betekenis achter? Ontbreken hoofdstukken met opzet, of raakte Mulisch ze kwijt? Moest hij ze nog schrijven? Mulisch doorgronden wanneer hij een meesterwerk presenteert is al een opgave op zich. Het begrijpen van een incompleet werk is onbegonnen werk.

Het is dan ook niet de intentie van Mathijsen en Heumakers om Mulisch de genie te tonen, maar de schrijver aan het werk. Maar moet je dat willen? Vooral omdat het hier om een proces gaat dat uiteindelijk doodloopt, mislukt. Uit de verklaringen achterin blijkt ook nog eens dat de roman die hier aan de lezer wordt getoond allang beroofd is van zijn beste stukken. Hele delen werden gebruikt voor wel gepubliceerde werken zoals Paralipomena Orphica en de novelle Voorval. Aspecten en personages uit de tekst dienden als inspiratie voor De aanslag, De ontdekking van de hemel en De compositie van de wereld.

Laten we het manuscript dan ook als die inspiratiebron roemen. Mathijsen en Heumakers presenteren de roman als een ‘leeseditie’. Maar dat is het simpelweg niet en het wel zo willen neerzetten doet de schrijver ernstig tekort. Maak in plaats daarvan de essays van de twee redacteuren het hoofddeel van dit boek. Hierin leggen ze uitstekend uit hoe De ontdekking van Moskou qua thema’s, inhoud en personages relateert aan al het andere dat Mulisch ooit schreef. Dan kan het werk van Mulisch als bijlage erbij. Want hoe complex en revolutionair de intenties van Mulisch ook waren, feit is dat hij ook niet meer uit al die lagen kwam.