Less is Mondriaan

Het Gemeentemuseum Den Haag viert 100 jaar Mondriaan en de Stijl met een schilderijententoonstelling over Piet Mondriaan (Amersfoort, 1872 – New York, 1944). De strakke, zwarte lijnen en de harde kleurvlakken in rood, geel en blauw uit Mondriaans schilderijen zijn een internationaal icoon van minimalistisch Nederlands ontwerp geworden.

Op weg naar abstractie

De ontdekking van Mondriaan laat elke fase van Mondriaans stijlontwikkeling op het doek zien. Waar een klassiek vervaardigd stilleven van een dode haas in de entreeruimte van de tentoonstelling nog getuigt van Mondriaans academische schildersopleiding, bevindt de bezoeker zich in de volgende zaal tussen landschappen waarin Mondriaan al met abstractie experimenteert. Hij keert zich langzaam af van de weergave van de werkelijkheid en heeft hier steeds minder middelen voor nodig. Mondriaan schildert meerdere keren een appelboom, die steeds meer een spel van lijnen wordt in plaats van een herkenbare boom. De lijnen en het ritme zelf worden het onderwerp.

Piet Mondriaan [1872-1944], Evolutie, 1911, Olieverf op doek, 183 x 257,5 cm., Gemeentemuseum Den Haag.

Mondria(a)n

Het esoterische drieluik Evolutie (1911) laat zien hoe Mondriaan door de theosofie en het kubisme geïnspireerd is, maar dan ontdekt dat hij stilistisch achterloopt bij collega’s als Picasso. Dus verhuist hij in 1912 op zijn veertigste naar Parijs, het internationale centrum van de kunstwereld op dat moment. Mondriaan breekt zowel met zijn oude schilderstijl als met zijn verloofde en verandert zijn naam in ‘Mondrian’.

Op zoek naar de essentie kiest Mondriaan ervoor om alleen nog maar primaire kleuren en niet-kleuren te gebruiken. Hij zoekt een universele beeldtaal. Door kleur en vorm zoveel mogelijk te vereenvoudigen om zo het geestelijke te benadrukken en boven de realiteit van de zichtbare wereld uit te stijgen. Mondriaan verandert de kunst hiermee totaal en de tentoonstellingsmakers durven zelfs te stellen dat hij samen met Malevich en Kandinsky de uitvinder van abstracte kunst is.

Na zalen vol schilderijen en weinig tekst of andere objecten komt de aparte hal die aan Mondriaans persoonlijke leven gewijd is als een welkome afwisseling. Hier is de hoeveelheid informatie alleen dan weer overweldigend. Maquettes reconstrueren Mondriaans ateliers die hij altijd beplakte met gekleurde vierkanten en rechthoeken, alsof hij leefde in zijn eigen schilderijen. Mondriaan blijkt een feestbeest. In Parijs danst hij in veel jazzclubs en bezoekt gewaagde optredens zoals van danseres Josephine Baker. Ook de vele brieven aan verschillende geliefden onthullen Mondriaans passionele aard.

Fritz Glarner, Piet Mondriaan met Broadway Boogie Woogie, New York, 1943. Collectie RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis.

Boogiewoogie

In 1939 verhuist Mondriaan naar New York om de oorlog in Europa te ontlopen en schrijft aan een vriend dat er meer ‘boogie woogie’ in zijn schilderijen moet komen, verwijzend naar de nieuwste muziekstijl waar hij gek op is. Het resultaat: de Victory Boogie Woogie (1942-1944). Dit enorme, ruitvormige schilderij met verticalen en horizontalen van blokjes rood, geel en blauw hangt als apotheose van Mondriaans levenswerk in de laatste tentoonstellingszaal. Tientallen stukjes tape die Mondriaan uiteindelijk heeft willen vervangen door verfstreken getuigen ervan dat hij dit meesterwerk niet heeft afgekregen voor zijn dood.

Mondriaan heeft van het dynamische ritme uit de boogie woogie een visuele ervaring weten te maken. De muziek die uit de luidsprekers klinkt en de tentoongestelde feestjurken uit die tijd helpen de associatie tussen schilderij en ritme op gang brengen, wat laat zien dat er vaak meer nodig is dan alleen het schilderij zelf om de essentie duidelijk te maken. Dit is een tentoonstelling waarin je in alle rust Mondriaan kunt ontdekken en waarvoor geldt: ‘less is more’. Maar een beetje meer boogiewoogie had ook geen kwaad gekund.

Afbeelding bovenaan: Piet Mondriaan [1872-1944], Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw, 1921, Olieverf op doek 59,5 x 59,5 cm., Gemeentemuseum Den Haag.