‘Warmbloedig heethoofd’
‘Niet te geloven’, zegt de stem van Arthur Japin op de audiotour, terwijl hij een knijpbrilletje op het gezicht van een kaartspeler benoemt. Een werelds tafereel, maar dat brilletje kom je op veel Bijbelse afbeeldingen tegen in de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa in het Centraal Museum Utrecht. Zijn die werelden wel uit elkaar te houden?
Het is niet het hoofdthema van de expositie, maar hierover nadenken geeft wél gehoor aan de oproep in het begeleidende boekje om ‘het discours van toen, nu te vervolgen’. Dat wil zeggen: ‘het vergelijkenderwijs bestuderen en bediscussiëren van (…) schilderijen’. Daar gaan we dan.
Utrecht, Caravaggio en Europa (T201801)
Periode: 2018-12-15 – 2019-03-24
Locatie: Centraal Museum, Utrecht
Image©right Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz
Morele insteek
Wat bijvoorbeeld te denken van de vrolijke gezelschappen van Gerard van Honthorst: ze verwijzen, hoe je het ook wendt of keert, door hun morele insteek naar thema’s uit het Nieuwe Testament. Die kaartspelers worden niet voor niets vaak samen met Bijbelse onderwerpen afgebeeld. Bijvoorbeeld op de schilderijen die worden getoond binnen het thema ‘De verloochening van Petrus’: links het Bijbelverhaal (hoe linker hoe flinker), rechts kaartspelende mannen (hoe rechter hoe slechter). Zowel Petrus als die kaartspelers waren niet helemaal eerlijk bezig. Een onderwerp van discussie, toen en nu. Bovendien hadden de spelers ofwel een brilletje op de neus ofwel wijd opengesperde ogen! Je zou er een brillenwinkel mee kunnen vullen.
Een bloedrood gewaad
Dichter bij elkaar liggen afbeeldingen uit de mythologie die een prefiguratie (een vooraankondiging) zijn van bijvoorbeeld de kruisiging van Christus, zoals bij Prometheus van Dirck van Baburen , een andere Utrechtse navolger van Caravaggio. Ook het kleurgebruik op dergelijke doeken heeft een betekenis: Christus gekleed in een rood gewaad (het bloed van de kruisiging) en een blauwe mantel, wat staat voor hoop. Het kleurgebruik van de schilders is sowieso prachtig. Bij Caravaggio zelf en bij zijn Utrechtse navolgers, naast Van Honthorst en Van Baburen ook Hendrick ter Brugghen.
Caravaggio, De graflegging van Christus, 1602-1603, Pinacoteca Vaticana, Vaticaanstad
Echte wonden
Ze zijn allemaal in de eerste plaats bekend geworden door hun licht-donkercontrasten, maar vergeet hun realisme, sculpturaliteit en emotionaliteit niet; Caravaggio stond bekend als een ‘warmbloedig heethoofd’. Zijn navolgers zetten dit vaak nog heftiger aan: de kaarsen bij Van Honthorst zijn, in tegenstelling tot de onzichtbare lichtbron bij Caravaggio, echt aanwezig. Het realisme van Christus’ wonden op bijvoorbeeld Christus toont zijn wonden van Giovanni Antonio Galli doet haast pijnlijk aan. De sculpturaliteit valt op bij Caravaggio’s De graflegging van Christus (een bijzondere bruikleen uit het Vaticaans Museum): een wit, haast gebeeldhouwd lichaam tegen een donkere achtergrond (dit doek wordt na 15 januari a.s. vervangen door Medusa). De emotie druipt niet alleen af van de gezichten van de drie vrouwen op De graflegging van Christus van Dirck van Baburen of van Nicolas Tournier (met Galli en anderen een van de kunstenaars die het thema ‘Europa’ vertegenwoordigen), maar is ook terug te zien in de opzet van enkele schilderijen.
Orazio Gentileschi, Judith en haar bediende met het hoofd van Holofernus (c. 1621/1624), Olieverf op doek, 136,5 x 159,1 cm
Wadsworth Atheneum Museum of Art, Hartford (VS), © Allen Phillips/Wadsworth Atheneum
Medeleven
Een voorbeeld: de handen van Maria op Van Baburens De graflegging van Christus (eigen bezit van het Centraal Museum) vormen een diagonaal met Christus, die meer zittend dan liggend is afgebeeld. Die diagonalen zijn een manier van uitbeelden die medeleven uitdrukt. Ook valt ten slotte de soms eenvoudige opbouw van de schilderijen op, zoals bijvoorbeeld de driehoekvorm op Judith en haar bediende met het hoofd van Holofernes van Orazio Gentileschi. De driehoek staat hier voor goed en kwaad.
Utrecht, Caravaggio en Europa is al met al een rijke tentoonstelling die veel te overdenken geeft, dwarsverbanden legt en de bezoeker ook simpelweg doet genieten. Al hangt er slechts een handjevol Caravaggio’s of kopieën van diens werk, zijn geest waart er zeker rond, te zien aan de stijl van zijn navolgers en de keuze van de thema’s. Maar die achtergrondmuziek? Die had niet gehoeven.
