Vervreemdend mensbeeld

Dirk en Baukje Scheringa zijn zo gehecht aan de provincie waar ze vandaan komen dat ze hun financieringsbedrijf Frisia en het in 1997 door hen opgerichte museum ernaar hebben vernoemd. De Frisia Collectie is ontstaan uit Scheringa’s liefde voor het werk van magisch realist Carel Willink, maar bevat ondertussen honderden werken, onder meer van de vijf magisch realisten Dick Ket, Pyke Koch, Wim Schuhmacher, Raoul Hynckes en natuurlijk Willink zelf. Later is het Frisia Museum zich gaan toeleggen op het werven van hedendaagse figuratieve kunst.

Vlassis Frissiras

Het toeval wil dat in Athene een andere particuliere collectie van realisten voor het publiek toegankelijk is, namelijk die van de advocaat Vlassis Frissiras. Deze Griekse verzamelaar stelt zich al tientallen jaren op als mecenas voor verschillende jonge Griekse en Europese kunstenaars. Hij koopt schilderijen, biedt expositiegelegenheid in zijn museum en geeft financiële steun voor verdere ontwikkeling van jong talent. Frissiras zegt dan ook van zichzelf “Ik verzamel kunst van persoonlijkheden”, waar de ondertitel van de tentoonstelling naar verwijst. Het is bij binnenkomst in het Frisia Museum meteen duidelijk dat de beide zakenmannen elkaar gevonden hebben in oprechte passie voor kunst en dat de wederzijdse betrokkenheid en vertrouwen de stuwende krachten zijn geweest achter deze expositie.

De mens beschouwt

Peter Blake – Madonna of Venice beach no.3, 1995, olieverf op doek, 30 x 25 cm

Figuratieve schilderijen gaan makkelijk een dialoog aan met de beschouwer. ‘Where’s the face?’ is een van de meest elementaire vragen die ons onbewuste probeert te beantwoorden bij nieuw aangeboden informatie. De mens is als sociaal dier alert op zijn soortgenoten; waar zijn ze, wat doen ze, hoe ze te benaderen? Rondlopend in deze tentoonstelling, waar grillige, aandoenlijke, ontwrichte maar ook tedere, religieuze en grappige gezichten ons aankijken, zijn we ons hier meer dan ooit van bewust.

De werken zijn geselecteerd op hun vervreemdende’ aspecten. Die vervreemding wordt op verschillende manieren teweeg gebracht, onder andere door abstrahering, overdetaillering, het aanbrengen van droomachtige elementen of onwaarschijnlijke poses. Een opvallend doek is Femme Touchant la Langue d’une Autre van de Franse schilder Jean Rustin. Twee oude, uitgebluste naakte vrouwen, de één zit schaamteloos met de benen wijd op een stoel, de ander houdt de tong van de zittende vrouw vast. De vrouwen zouden een tweeling kunnen zijn en hebben door hun groteske uiterlijk veel weg van een achttiende-eeuwse kermisattractie. Maar de kwetsbare blik in hun ogen en de onbeschaamde pose maken dit schilderij veel complexer dan de eerste de beste freakshow. Rustin maakt de bezoeker tot een voyeur. De eerste aanblik heeft iets van ramptoerisme, maar als we even de tijd nemen, smelt dit gevoel weg en maakt het plaats voor compassie en de bijna tastbare menselijke kwetsbaarheid. De toeschouwer blijft achter met het onbehaaglijke gevoel dat hij zich meer met deze indringende figuren identificeert dan hij durft toe te geven.

Een schilderij dat een soortgelijk effect lijkt te hebben, is het doek Naked Portrait in a Red Chair van Lucian Freud, recent verworven door het museum en het enige doek van Freud dat voor publiek te zien is in Nederland. Het portret toont gelijkenis met het werk van Rustin; een onbeschaamde naakte vrouw zit in een stoel en kijkt stuurs naar de schilder – en daarmee naar de toeschouwer. Hoe langer we kijken, hoe meer de vrouw van een willekeurig naakt verandert in een persoonlijkheid. Freud werkt soms maanden achtereen aan een doek, het lijkt of hij de gelaagdheid van de mens letterlijk wil kopiëren in verf. Bij het kijken neemt je eigen geest de tijd deze lagen af te pellen waardoor het schilderij zich voor je ogen ontvouwt.

Meerdere bezoeken

Het bezoek aan de tentoonstelling Vervreemdend Mensbeeld is een aaneenschakeling van dergelijke ontmoetingen, identificaties en spiegelingen. Nergens is er sprake van effectbejag, de tentoonstelling is een fijnzinnig gecomponeerde beleving van onderhuidse, niet alledaagse emoties die zo rijk en gelaagd is dat een tweede bezoek zonder twijfel weer de moeite waard gaat zijn.

Nieuw licht op kunst

Het Frisia Museum bestaat pas acht jaar maar is al geruime tijd aan uitbreiding toe. Van de ruim negenhonderd werken in bezit kunnen er maar tweehonderd worden getoond. Maar er is goed nieuws: de oude huishoudschool waarin het museum nu nog is gehuisvest zal in 2007 worden verruild voor een nieuw gebouw, ontworpen door de architecten Zeinstra en Van der Pol. De maquette in het museum laat een gebouw zien dat niet zou misstaan op een doek van Willink: associaties met de klassieken zijn snel gemaakt. Maar ondanks de monumentale massa lijkt het gebouw op het omringende water te zweven en licht speelt in dit ontwerp een belangrijke rol. We denken aan de instructie die magisch realist Dick Ket op de achterkant van een schilderij schreef: “Ophangen met licht van links”. In het oude gebouw was dat geen eenvoudige opgave maar in de nieuwbouw gaat het zeker lukken.